Voorwoord
Met een nieuw onderzoek begint een traject waarvan het startpunt helder is, maar de af te leggen route en het einddoel meestal nog niet duidelijk zijn. Zo begon in 2015 mijn fascinatie voor de werkwijze bij Pieter Lastman (Amsterdam, 1583-1633). Tijdens een bezoek aan The Leiden Collection te New York toonde Dominique Suhr me de resultaten van onderzoek met infraroodreflectografie (IRR) naar Pieter Lastmans David geeft Uria de brief uit deze collectie. Er waren een spectaculaire ondertekening – de eerste schets of tekening die een kunstenaar op zijn paneel of doek aanbrengt alvorens in verf te gaan werken – en spannende wijzigingen tijdens het aanbrengen van de verflagen te zien, waarmee het creatieve proces inzichtelijk werd. Ineke Wolf ben ik buitengewoon dankbaar voor het maken van de afspraak bij The Leiden Collection, die het startpunt vormde voor het Lastman-onderzoek. Na de interessante kennismaking met dit aspect van Pieter Lastmans werkwijze, konden ter verdere verkenning enkele andere schilderijen met infraroodreflectografie worden opgenomen, waaronder werken in Museum Boijmans Van Beuningen (2015) en Museum Catharijneconvent (2018). Dit werd mogelijk gemaakt door Friso Lammertse en Micha Leeflang – die eveneens twee latere IRR-sessies in het Catharijneconvent faciliteerde – en Alice Taatgen.
Uit deze eerste sonderingen, in combinatie met enkele werken waarvan de ondertekening in de literatuur al was besproken, kwam naar voren dat de ondertekening bij Pieter Lastman, toch vooral bekend als leermeester van Rembrandt, bijzonder boeiend is. Verder onderzoek met IRR naar de schilderijen van Lastman zou zeer waarschijnlijk nog veel meer belangrijke informatie kunnen opleveren over de werkwijze van deze kunstenaar. Het bleek mogelijk dit te gaan uitvoeren toen de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) in 2021 de aanvraag voor een Museumbeurs honoreerde. Ik ben NWO zeer erkentelijk voor het toekennen van deze beurs, evenals het RKD, met name Chris Stolwijk en Sabine Craft-Giepmans, voor alle support waarmee de studie naar de ondertekening bij Lastman kon worden gerealiseerd.
Nadat het project in augustus 2021 van start ging, werden de verwachtingen op basis van de eerste gegevens gaandeweg nog ver overtroffen. Vooral de vele hulp van collega’s, aanvankelijk in Nederland, was daarbij onontbeerlijk. Zo leverden de opnames op locatie in Museum Rembrandthuis belangrijke resultaten op. Het IRR-onderzoek werd verricht samen met Claudine Chavannes en fotograaf Rik Klein Gotink, gebruikmakend van de Osiris camera van Stichting ABC Books, en optimaal gefaciliteerd door conservator David de Witt. Hen ben ik buitengewoon dankbaar. Samen met Rik Klein Gotink werden nog enkele andere schilderijen in Nederland onderzocht – ook van kunstenaars uit Lastmans omgeving –, onder andere in de collectiedepots te Leeuwarden en Amsterdam, met dank aan Marlies Stoter (Fries Museum) en Margreta van Kammen (Kolleksjesintrum Fryslân), Judith van Gent, Niek van Hamburg, Sophie Boven, Marysa Otte, Joyce Edwards (Amsterdam Museum) en Pieter Jan van Giersbergen (Museum Ons’ Lieve Heer op Solder). Via Het Mauritshuis ontving ik bestaand IRR-materiaal van een Lastman schilderij en Abbie Vandivere onderzocht samen met mij een tweede werk van de kunstenaar in hun collectie. Door de inzet van Petria Noble, Ige Verslype, Carola van Wijk en Suzan Meijer kwam prachtig materiaal van een schilderij uit het Rijksmuseum ter beschikking. Ruben Suykerbuyk en collega’s faciliteerden het maken van hernieuwde IRR-opnames in Museum Boijmans Van Beuningen en Eric Domela Nieuwenhuis informeerde me over de eerste resultaten van IRR-onderzoek naar Lastmans schilderij uit de collectie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Een geweldige medewerking.
Voor overige werken van Lastman was ondersteuning vanuit het internationale museale veld onmisbaar. Van Boedapest tot Londen, van Braunschweig tot San Francisco, van Jeruzalem tot München, op circa twintig locaties werden ten behoeve van het project schilderijen met infraroodreflectografie (IRR) en infraroodfotografie (IR) onderzocht. Ook werd bestaand (foto-)materiaal ter beschikking gesteld. Buiten Nederland participeerden tussen 2021 en 2023 onderstaande collega’s in het project:
Katja Kleinert, Berlijn, Gemäldegalerie, Staatliche Museen zu Berlin
Babette Hartwieg, Berlijn, Gemäldegalerie, Staatliche Museen zu Berlin
Dagmar Hirschfelder, Berlijn, Gemäldegalerie, Staatliche Museen zu Berlin
Júlia Tátrai, Boedapest, Szépmüvészeti Múzeum
András Fáy, Boedapest, Szépmüvészeti Múzeum
Christopher D.M. Atkins, Boston, Museum of Fine Arts Boston
Silke Gatenbröcker, Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum
Hildegard Kaul, Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum
Verena Herwig, Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum
Julia Tholen, Bremen, Kunsthalle Bremen
Tanja Borghardt, Bremen, Kunsthalle Bremen
Chassica Kirchhoff, Detroit, Detroit Institute of Arts
Ellen Hanspach-Bernal, Detroit, Detroit Institute of Arts
Aaron Steele, Detroit, Detroit Institute of Arts
Lizzie Marx, Dublin, National Gallery of Ireland
Brendan Rooney, Dublin, National Gallery of Ireland
Simone Mancini, Dublin, National Gallery of Ireland
Muirne Lydon, Dublin, National Gallery of Ireland
Roy Hewson, Dublin, National Gallery of Ireland
Kathrin DuBois, Düsseldorf, Museum Kunstpalast
Hanna Bahr, Düsseldorf, Museum Kunstpalast
Inken Holubec, Düsseldorf, RED – Restaurierungszentrum Düsseldorf
Tico Seifert, Edinburgh, National Galleries of Scotland
Lorraine Maule, Edinburgh, National Galleries of Scotland
Lesley Stevenson, Edinburgh, National Galleries of Scotland
Sandra Pisot, Hamburg, Hamburger Kunsthalle
Silvia Castro, Hamburg, Hamburger Kunsthalle
Ursula Trieloff, Hamburg, Hamburger Kunsthalle
Shlomit Steinberg, Jeruzalem, Israel Museum
Sharon Tager, Jeruzalem, Israel Museum
Yael Barschak, Jeruzalem, Israel Museum
Holger Jacob-Friesen, Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe
Nele Bordt, Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe
Anne Haack Christensen, Kopenhagen, SMK - National Gallery of Denmark
Loa Ludvigsen, Kopenhagen, SMK - National Gallery of Denmark
Rachel Billinge, Londen, The National Gallery
Bart Cornelis, Londen, The National Gallery
Claudia Thwaites, Londen, The National Gallery
Anne Woollett, Los Angeles, J. Paul Getty Museum
Devi Ormond, Los Angeles, J. Paul Getty Museum
Kendall Francis, Los Angeles, J. Paul Getty Museum
Leah Lehmbeck, Los Angeles, LACMA, Los Angeles County Museum of Art
Elma O’Donoghue, Los Angeles, LACMA, Los Angeles County Museum of Art
Joe Fronek, Los Angeles, LACMA, Los Angeles County Museum of Art
Yosi Pozeilov, Los Angeles, LACMA, Los Angeles County Museum of Art
Bernd Ebert, München, Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen
Jens Wagner, München, Doerner Institut, Bayerische Staatsgemäldesammlungen
Hans Buijs, Parijs, Fondation Custodia – Collection Frits Lugt
Hélène Mourier, Parijs, Art Analysis
Emily A. Beeny, San Francisco, Fine Arts Museums of San Francisco
Elise Effmann Clifford, San Francisco, Fine Arts Museums of San Francisco
Sandra-Kristin Diefenthaler, Stuttgart, Staatsgalerie Stuttgart
Carolin Heinemann, Stuttgart, Staatsgalerie Stuttgart
Anne-Katrin Koch, Stuttgart, Staatsgalerie Stuttgart
Dat ik op zo’n overweldigende medewerking mocht rekenen maakt eindeloos dankbaar en het gaf het project vleugels. Hierdoor kon een indrukwekkend corpus aan IR(R)-materiaal van schilderijen door Pieter Lastman en enkele kunstenaars uit zijn omgeving bijeen worden gebracht. Het aanvankelijk beoogde aantal van circa 25 stukken werd ruimschoots overtroffen en uiteindelijk staan opnames van 55 werken ter beschikking. Dit was van groot belang, want het maakte het project vele malen rijker, de ontwikkelingslijn helderder en de conclusies gefundeerder. Het noemen hierboven van de namen van allen die dit traject hebben ondersteund, doet eigenlijk geen recht aan de bijdrage die zij hebben geleverd aan het Lastman-onderzoek; zij maakten het mogelijk!
Uiteraard is het van grote waarde als bij de start van een studie naar het werkproces van een kunstenaar diens oeuvre zo uitstekend in kaart is gebracht als in Tico Seiferts publicatie over Pieter Lastman (2011). Hierin zijn belangrijke observaties, essentiële gegevens en veel afbeeldingen opgenomen (en snel terug te vinden). Dat Tico Seifert (Edinburgh, National Galleries of Scotland) zich daarnaast meteen bereid verklaarde om over alle aspecten van het onderzoek mee te denken, de vele vragen die gaandeweg opkwamen te beantwoorden en teksten te lezen, was essentieel. Tevens participeerde hij in het Wetenschappelijk Adviescomité, dat het project begeleidde. Andere leden van dit comité waren David de Witt (Museum Rembrandthuis), Erma Hermens (v/h Rijksmuseum en University of Amsterdam, nu Cambridge, Hamilton Kerr Institute en Fitzwilliam Museum) en Volker Manuth (Radboud Universiteit, Nijmegen). Zij hebben me elk vanuit hun eigen expertise gesteund en waar nodig bevindingen en ideeën bijgestuurd, dat was cruciaal.
Van mijn (voormalige) collega’s van het RKD wil ik met name de volgende personen hartelijk danken: Jos Beerens die deze Study opmaakte, Yvonne Bleyerveld voor haar zorgvuldige redactie van de teksten, Michiel Franken met wie ik sprankelende discussies over Lastman voerde, Edda Japing die alle afbeeldingen uploadde, Rieke van Leeuwen voor goede suggesties en Diteke de Ruijter-Ekema voor de invoer van Lastmans kunstwerken in RKDimages. Mijn oud-directeur en -promotor Rudi Ekkart gaf me een enkele keer belangrijk advies.
Ten slotte gaat mijn dankbaarheid uit naar Prof. dr. J.R.J. van Asperen de Boer, niet alleen omdat hij me inwijdde in de fascinerende wereld van de infraroodreflectografie, maar ook voor de interesse die hij vanaf 2015 toonde in de eerste resultaten van het IRR-onderzoek naar Pieter Lastman. Toen het project in 2021 van start ging heb ik vaak de behoefte gevoeld het IRR-materiaal met hem te bespreken, helaas was dat door zijn overlijden in 2020 niet meer mogelijk. Aan hem draag ik deze Study op.
Hopelijk doet de voorliggende publicatie recht aan allen die ik heb hierboven heb bedankt. Het verrichten van dit onderzoek was een privilege. In het onderstaande presenteer ik graag de resultaten van dit bijzondere Lastman-project, een nieuwe toevoeging aan en stimulans voor de studie met IRR naar zeventiende-eeuwse kunstenaars.