RKD STUDIES

Hoewel Lastman vrijwel altijd op paneel schilderde, komen tevens andere dragers voor (zie bijlage 2). Zo werkte hij rond 1613 enkele keren op doek.¹ Van de doeken uit dit jaar zijn er twee met IRR onderzocht: De slag tussen Constantijn en Maxentius in Bremen (nr. 14)² en Tobias vangt de vis, 16[1]3 in Leeuwarden (nr. 15).³ Behalve de resultaten van het IRR-onderzoek zullen enkele observaties met het blote oog van een derde werk op doek uit deze periode besproken worden, namelijk De barmhartige Samaritaan uit de Kremer Collectie, dat circa 1613-1615 gedateerd wordt.⁴ De evangelist Johannes op Patmos in Museum Boijmans Van Beuningen (nr. 16) en Het offer van Abraham in Museum Rembrandthuis (nr. 17) zijn weliswaar op paneel geschilderd, maar tonen eveneens een andere werkwijze, zoals uit het onderstaande zal blijken.

Van De slag tussen Constantijn en Maxentius wordt aangenomen dat het formaat van dit werk (161,5 x 170 cm) doek als drager heeft bepaald.⁵ Dit kan echter niet als argument gelden voor het werk Tobias vangt de vis, dat met 78 x 101,5 cm kleiner is dan sommige van Lastmans werken op paneel.⁶ In geen van beide werken is een ondertekening in krijt waar te nemen,⁷ maar dit lijkt te verklaren door het feit dat ze op doek zijn geschilderd.⁸ Een doek zal ondanks het opspannen meer veren dan een statisch paneel en maakt tekenen met een hard medium als krijt wellicht minder praktisch.⁹ Tussen de twee onderzochte doeken bestaan evenwel ook verschillen. Op het schilderij te Bremen zijn op enkele plaatsen lijnen in een vloeibaar medium aangetroffen, die niet overeenkomen met het geschilderd oppervlak en tot een eerdere, voorbereidende fase lijken te behoren. Dit is onder meer te zien in de ronde vorm ter hoogte van de schouder van de liggende figuur vooraan (afb. 37) en het zou heel goed een eerste schets in een vloeibaar medium kunnen betreffen. Hoewel dit geenszins verantwoorde conclusies toelaat, ontstaat op basis van de foto in hoge resolutie de indruk dat op het doek met De barmhartige Samaritaan in de Kremer Collectie vergelijkbare toetsen van een eerste opzet voorkomen.¹⁰ Bij het uitwerken van de compositie in verf op het werk te Bremen is her en der afgeweken van de eerste opzet. Hoewel het niet om grote ingrepen in de compositie gaat, tonen deze aanpassingen aan dat het opnieuw een creatief proces betrof.¹¹ Met IRR valt in Tobias vangt de vis een dergelijke opzet in penseel niet te detecteren, maar wel vielen enkele wijzigingen in verf op bij het uitwerken van de engel, met name bij het hoofd, de borstkas en de kleding bij de kuit (afb. 38). Deze aanpassingen wijzen erop dat bij een andere benadering de voorstelling evenzo goed tijdens het schilderen nog werd aangepast.

Weliswaar lijkt het logisch om te veronderstellen dat bij deze op doek geschilderde werken een ondertekening ontbreekt vanwege de drager, maar aangezien op enkele met IRR onderzochte panelen uit dezelfde periode evenmin ondertekening zichtbaar was te maken, kan dit niet de enige verklaring zijn.

Dit geldt bijvoorbeeld voor De evangelist Johannes op Patmos met de datering 1613, hetzelfde jaar als de hierboven beschreven doeken.¹² Met IRR is in het Rotterdamse paneeltje geen ondertekening waargenomen,¹³ maar tijdens het schilderproces bracht de kunstenaar, zoals vaker gesignaleerd, nog wel een aantal kleine correcties aan. Zo zijn de vingers van de linkerhand van de evangelist vergroot en de neus en het voorhoofd van het in profiel weergegeven gezicht juist iets verkleind (afb. 39).¹⁴

Op basis van de losse toets wordt De evangelist Johannes op Patmos in verband gebracht met de brunaille Het offer van Abraham.¹⁵ Dit paneel is gemonogrammeerd, maar niet gedateerd en wordt rond 1610-12 of iets later geplaatst.¹⁶ Mogelijk was deze kleine brunaille, net als de vroege grisaille Christus op de Olijfberg in Stuttgart (nr. 2), als ontwerp bedoeld voor een prent door Claes Lastman.¹⁷ In tegenstelling tot het werk in Stuttgart, kon op dit paneel geen overtuigende ondertekening worden waargenomen.¹⁸ Op enkele plaatsen zijn lijnen te zien die niet tot het oppervlak lijken te behoren, zoals bij de halsuitsnede van Abraham of bij diens rechterarm (afb. 40). Deze lijnen zijn echter te summier om als daadwerkelijke ondertekening te interpreteren. Wel zijn in het oppervlak en met IRR op veel plaatsen contouren rond de vormen zichtbaar, die bijvoorbeeld sterk zijn aangezet bij de rechter taille van Isaak of bij de voorkant van de bovenste vleugel van de grote engel. Met IRR zijn enkele correcties van de vormen te observeren en net als op het werk met de evangelist werd het profiel van Abraham iets aangepast.

Over de reden voor deze afwijkende aanpak in enkele schilderijen kan slechts gespeculeerd worden, maar het is aannemelijk dat Lastman in deze vrij vroege fase van zijn productie zocht naar de meest bevredigende manier van werken. Na deze experimenteerfase lijkt de schilder de aanvankelijk gevonden modus weer op te pakken. In vrijwel alle andere met IRR onderzochte werken uit het tweede decennium van de zeventiende eeuw kon namelijk een uitvoerige, sprankelende ondertekening worden waargenomen die met veel aanpassingen in verf werd uitgevoerd. Deze sluiten aan bij de in paragraaf 2.3 besproken schilderijen met een duidelijke krijtondertekening, en de ingezette lijn kan dan ook weer worden opgepakt.

Afb. 37
Pieter Lastman,
De slag tussen Constantijn en Maxentius, 1613 gedateerd,
Bremen, Kunsthalle Bremen, inv./cat.nr. 251-1903/4,
detail in IRR en VIS

Afb. 38
Pieter Lastman,
Tobias vangt de vis, 1613 gedateerd,
Leeuwarden, Fries Museum, inv./cat.nr. S2006-031,
detail in IRR en VIS

Afb. 39
Pieter Lastman,
De evangelist Johannes op Patmos, 1613 gedateerd,
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. 2723,
detail in IRR en VIS

Afb. 40
Pieter Lastman,
Het offer van Abraham: Een engel weerhoudt Abraham om Isaak te offeren (Genesis 22:10-12), ca. 1612,
Amsterdam, Museum Rembrandthuis,
detail in IRR en VIS