2.3 1610-1612 sterkere eigenheid
Uit de jaren 1610-1612 staat IRR-materiaal ter beschikking van een aantal schilderijen van Lastman: De opstanding, uit 1610, te Boedapest (nr. 8) en de tweede versie van dit thema uit 1612 in The J. Paul Getty Museum (nr. 11). In het tussenliggende jaar 1611 ontstonden De huwelijksnacht van Tobias en Sara te Boston (nr. 9) en David geeft Uria de brief (nr. 10). De wegzending van Hagar en Ismaël (nr. 12) en Jozef deelt koren uit in Egypte (nr. 13) dateren uit 1612.1 Deze werken tonen alle een krijtondertekening die ten dele de voorstelling uitgebreid voorbereidt en in vergelijking met de eerder besproken werken krachtiger en uitvoeriger overkomt.
De beide voorstellingen van De opstanding in Boedapest en Los Angeles verschillen aanzienlijk van formaat (respectievelijk 80 x 57,5 cm en 43,5 x 32,4 cm). Toch toont de ondertekening overeenkomsten, zowel in gedetailleerdheid als in het zeer schetsmatige karakter, dat soms bijna chaotisch overkomt, bijvoorbeeld in de kleding van de figuur met de tulband te Boedapest (afb. 32) of de eindeloze reeks zoekende lijnen voor de dekplaat van het graf in de versie in The J. Paul Getty Museum (afb. 15).2 Dit sterk schetsende, wat wanordelijk aandoende karakter komt overeen met de eerder besproken ondertekening in de mantel van Jozef in De vlucht naar Egypte te Rotterdam. In de beide voorstellingen met de opstanding komen eveneens veel aanpassingen voor bij het uitwerken van de ondertekening in verf.
Met De huwelijksnacht van Tobias en Sara en David geeft Uria de brief staat voor het eerst ook Lastmans werkwijze bij de voorbereiding van interieurscènes ter beschikking.3 David geeft Uria de brief heeft weliswaar een iets groter formaat dan De huwelijksnacht van Tobias en Sara, maar de verschillen in de mate van ondertekening zijn aanzienlijk. Het eerste schilderij is namelijk veel gedetailleerder ondertekend dan het tweede (afb. 1, 33, 34). Waarschijnlijk hangt dit samen met het feit dat de figuren in Detroit meer op de voorgrond zijn weergegeven dan op het paneel te Boston. De manier waarop de punten van het tafelkleed zijn ondertekend of de veranderingen in de voeten bij het uitwerken in verf, tonen echter duidelijke overeenkomsten. Dat het bij de ondertekening in beide gevallen slechts een voorlopige stap in het creatieve proces betreft, blijkt uit wijzigingen gedurende het schilderproces. In De huwelijksnacht van Tobias en Sara zijn ze wel iets bescheidener in aantal en omvang dan in David geeft Uria de brief.
De ondertekening in De wegzending van Hagar en Ismaël sluit wat betreft de ondertekening en uitwerking ervan in verf aan bij die op de andere werken uit deze jaren (afb. 35).4 Hetzelfde geldt voor Jozef deelt koren uit in Egypte, maar naast de vele wijzigingen ten opzichte van de ondertekening die de vormen corrigeren, komt hier tevens een ingreep voor die de compositie beïnvloedt. IRR laat bij het basement van de zuil links een oude man met baard zien die de ezel berijdt (afb. 36). Deze figuur was niet alleen ondertekend, maar ook al in verf aangelegd toen werd besloten hem volledig aan het oog te onttrekken. Wellicht omdat hij teveel boven de figuren rechts van hem uitstak.
Hoewel alle zes de voorstellingen overeenkomsten in de lijnvoering en werkwijze tonen, blijkt uit de volgende paragraaf dat er nog geen sprake is van consolidering van de werkwijze.
Afb. 32
Pieter Lastman,
De opstanding, 1610 gedateerd,
Boedapest, Szépmüvészeti Múzeum, inv./cat.nr. 92.3,
detail in IRR en VIS
Afb. 33
Pieter Lastman,
David geeft Uria de brief (2 Samuel 11:14), 1611 gedateerd,
Detroit (Michigan), Detroit Institute of Arts, inv./cat.nr. 60.63,
detail in IRR en VIS
Afb. 34
Pieter Lastman,
De huwelijksnacht van Tobias en Sara (Tobias 8:23), 1611 gedateerd,
Boston (Massachusetts), Museum of Fine Arts Boston, inv./cat.nr. 62.985,
detail in IRR en VIS
Afb. 35
Pieter Lastman,
De wegzending van Hagar en Ismaël (Genesis 21:14), 1612 gedateerd,
Hamburg, Hamburger Kunsthalle, inv./cat.nr. HK-191,
detail in IRR en VIS
Afb. 36
Pieter Lastman,
Jozef deelt koren uit in Egypte, 1612 gedateerd,
Dublin, National Gallery of Ireland, inv./cat.nr. NGI.890,
detail in IRR en VIS
Notes
1 Van het werk te Hamburg staan enkele losse IRR-opnames ter beschikking die ten dele al door Sitt in 2006 werden besproken, zie ook Seifert 2011, p. 190, afb. 203.
2 Op basis van een aantal veranderingen, vooral in de staande rugfiguur in de voorgrond, die met elkaar verband lijken te houden (zie hieronder bij Beschrijving IR(R)-materiaal per schilderij), is het ondanks verschillende jaartallen, niet ondenkbaar dat in het atelier tegelijkertijd aan deze versies werd gewerkt, zie voor een dergelijke werkwijze Wolters 2006.
3 Van David geeft Uria de brief ontstaat een tweede versie, 1619 gedateerd, die sterk afwijkt van deze voorstelling uit 1611, zie hieronder. Voor een bespreking van beide versies zie Golahny 2017.
4 Sitt 2006, Seifert 2011, p. 184-190, afb. 203.