RKD STUDIES

1610, Boedapest, Szépmüvészeti Múzeum

In De opstanding is een uitgebreide ondertekening zichtbaar geworden die vergeleken met de eerder ontstane werken wat krachtiger en uitvoeriger overkomt. Afgezien van de vegetatie rechts, zijn vrijwel alle elementen in de voorstelling ondertekend met vlotte, schetsmatige lijnen die regelmatig diverse keren werden getrokken. Door het gebruik van donkere verf is echter niet op alle plekken de onderliggende tekening compleet zichtbaar te maken. Enkele dunner ogende lijnen, die links van het hoofd van Christus een weelderiger haardos aanduiden, doen vermoeden dat er een primaire opzet was die vervolgens met krachtiger lijnen werd versterkt. De ondertekening komt vrij en op bepaalde plekken bijna chaotisch over, bijvoorbeeld in de kleding van de figuur met de tulband.¹

De anatomie van Christus is in de ondertekening vrij zorgvuldig uitgewerkt met aanduidingen voor bijvoorbeeld spierbundels, knieschijf, tepels, borstbeen en ribbenkast. De tenen van de rechtervoet vertonen voor Lastman typerende gesloten ovalen. De soldaat rechts wat meer in de achtergrond en de drie Maria’s naast hem zijn summierder uitgewerkt. De grotere engelenkopjes rond Christus werden met enkele lijnen aangeduid, in de kleinere is geen ondertekening te observeren. Her en der zijn boogvormen te zien voor de wolken in de lucht.

In een aantal gevallen loopt de anatomie van een arm of been door onder de kleding, zoals bij de lendendoek van Christus of de linkerarm van de engel. Arcering is zo goed als afwezig, er is alleen een kleine zigzag-achtige krabbel zichtbaar voor de schaduw op de kuit van de slapende soldaat rechts vooraan.

In de voorstelling komen heel scherp afgebakende schaduwvlakken voor: een grote strook rechts en een kleinere linksonder onder een iets andere hoek. Dit lijkt ondenkbaar zonder invloed van Caravaggio’s De roeping van Mattheus uit de Contarelli-kapel in de San Luigi dei Francesi te Rome.² Deze op scherpe wijze van elkaar gescheiden licht-donker verdelingen werden al in de ondertekening aangegeven en met een liniaal getrokken. De lijn linksonder bevond zich eerst verder naar rechts, terwijl voor het grote vlak rechts aan de bovenkant een tweede lijn zichtbaar is die iets meer naar links was geplaatst. Blijkbaar koos de schilder ervoor om de schaduwvlakken iets in te dammen; rechtsboven speelde daarbij het vrijlaten van de linkerhand van Christus wellicht een rol. Uit dit herhaaldelijk trekken van de diagonalen kan geconcludeerd worden dat de lijnen in de fase van ondertekenen werden aangebracht en niet in een later stadium van het schilderproces.³ De liniaal werd ook toegepast voor het tekenen van de deksel van het graf.

IR-detail

IR-detail

IR-detail

De ondertekening gold niet als strikte richtsnoer voor de schildering, maar het betreft vooral correcties van de vormen en geen grote ingrepen in de compositie. De figuur van Christus is vrijwel geheel volgens de ondertekening uitgevoerd, afgezien van een kleine aanpassing in de opwaaiende lendendoek, de versmalling van de haardos en een minieme verschuiving van de tepels. In de andere figuren komen grotere wijzigingen voor: draperieën zijn flink aangepast of er werd een voet verschoven, zoals van de figuur met de tulband. De deksel van het graf in de armen van de engel is naar links opgeschoven en aan de bovenkant iets verkleind. Voor de objecten rechtsonder werden heel andere keuzes gemaakt. Zo is de doek op de pijlenkoker niet in de ondertekening aangegeven en daar waar die op de grond ligt zitten er andere lijnen onder. De speelkaarten en dobbelstenen van de soldaten lijken pas gaandeweg het schilderen toegevoegd en de lantaarn links werd aan de bovenzijde ten opzichte van de ondertekening iets verkleind. Bij het dierenvel van de soldaat rechts lijkt de kop op diens hoofd wel ondertekend, maar bij de grote klauw van het beest onder het zwaard waren aanvankelijk schuine lijnen zichtbaar die geen relatie vertonen met het oppervlak.

IR-detail

Een wijziging in de kleding van de liggende figuur, die rechtstreeks teruggaat op Caravaggio’s De bekering van Paulus in de Cerasi-kapel in de Santa Maria del Popolo te Rome,⁴ kan veelzeggend zijn. In de ondertekening zitten lijnen op de armen die kunnen duiden op een eerste opzet met korte mouwen. In dat geval blijft de ondertekening dichter bij de figuur in de Santa Maria del Popolo dan de geschilderde versie met lange mouwen.⁵ Op de rechterarm loopt een kringel over deze lijn, die erop kan wijzen dat de korte mouwen al in het stadium van ondertekenen werden verworpen. Er zijn tevens ondertekende plooien voor de lange mouwen te zien en het valt niet geheel uit te sluiten dat er een korte mouw over een lange mouw was bedoeld.