Nr. 7 De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä
1609, Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum
Het schilderij met De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä is uitgebreid ondertekend in een droog materiaal en toont losse, schetsmatige lijnen, die op enkele plekken dubbel zijn getekend.1 Arceringen voor het licht-donker modelé werden niet waargenomen.2 In de rotspartij komen lijnen voor onder andere voor de waterval en de opening daarboven. Ook voor het gebouw boven Odysseus zijn lijnen zichtbaar. In de vegetatie en de stilleven-elementen is amper ondertekening te zien, mogelijk mede door het gebruik van donkere verf in deze partijen.
Onder de kleding tekende Lastman soms de lichaamsvormen, zoals in de linkerarm van Nausikaä, de rechtervoet van de knielende rechts vooraan,3 of het linkerbeen van de wegvluchtende gezellin in het midden van de compositie. Deze laatste figuur is ontleend aan de Het martelaarschap van de Heilige Mattheüs in de Contarelli-kapel in de San Luigi dei Francesi in Rome.4 Er is echter geen afwijkende manier van ondertekenen aangetroffen die doet vermoeden dat aan de overname van Caravaggio’s model een andere werkwijze ten grondslag heeft gelegen.5
Een aantal veranderingen ten opzichte van de ondertekening maakt duidelijk dat de kunstenaar nog zocht naar de juiste vorm, echter zonder sterk in de compositie in te grijpen. De rechterhand van Odysseus is iets volumineuzer geworden en lijkt verder geopend dan in de ondertekende opzet. Van de linkerhand zijn de vingers aangepast; hoewel wat moeilijk te duiden, was de hand misschien eerder gesloten en werd die in de weergave in verf opener. Eventueel versterkt het duidelijker tonen van de handpalmen het gebaar van vredelievendheid of goedwillendheid waarmee Odysseus zich tot Nausikaä richt. De rechtervoet steunt meer op de tenen dan in de ondertekening waar de voet naar achteren is gestrekt. Een vergelijkbare verandering komt vaker voor (zie bijvoorbeeld hieronder, Detroit (nr. 10), Leiden Collection (nr. 28)) en heeft wellicht te maken met het schildertechnisch beter integreren van de figuur in het landschap. Een dergelijke aanpassing is tevens aanwezig in de linkervoet van Nausikaä, die uiteindelijk eveneens vooral op de voorvoet steunt. Andere wijzigingen zien we in Nausikaä’s haar dat in de ondertekening uitbundiger over de schouders hing. Haar jurk werd nog flink gecorrigeerd, vooral in de zoom die bij het rechter onderbeen meer naar links over de al geschilderde ondergrond heen loopt. Het afhangende deel van de sjerp rond haar taille was in eerste instantie veel langer. Rechts daarvan is een strook met een geschilderd decoratiepatroon zichtbaar in IRR, maar niet in het geschilderd oppervlak.
Een verandering tijdens de schilderfase is waar te nemen bij het stilleven van pronkvaten en etenswaren uitgestald op de witte doek. Links van dit voor de compositie bepalende element, waaromheen de figuren halfcirkelvormig zijn weergegeven,6 toont IRR dat buiten de contour van het witte kleed geschilderde vormen voorkomen. Het zouden onder meer een kan en een bord kunnen zijn die duidelijk maken dat het stilleven verder naar links doorliep en aansloot bij de vegetatie. Door dit gedeelte van het stilleven aan het oog te onttrekken, krijgt de linkervoet van Odysseus en daarmee zijn hele figuur een sterker accent.7 Bovendien ontstond er zo plaats om daar het monogram en de datering aan te brengen.
IRR
Pieter Lastman
De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä, 1609 gedateerd
Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum, inv./cat.nr. 210
Notes
1 Voor dit schilderij zie onder andere Golahny 2008 en Seifert 2011, p. 102-103, waar bepaalde elementen uit de voorstelling gerelateerd worden aan Homerus’ Odyssee.
2 Eerste belangrijke observaties door Hildegard Kaul en Verena Herwig, ongepubliceerd rapport juli 2022.
3 Kaul/Herwig juli 2022 vermelden ‘breite Schattenlinien’ in hoofd en schouder van Odysseus, dit betreft enkele verftoetsen en geen ondertekening. Daarnaast is er weer streaky imprimatura zichtbaar, zie hiervoor het Addendum.
4 Hiervoor heeft volgens Seifert 2011 (p. 147) de knielende figuur uit Rafaëls Transfiguratie model gestaan. Bij Rafaël is de voet zichtbaar, maar omdat Lastman regelmatig anatomie onder kleding weergeeft, kan dat de reden zijn in plaats van het dichter bij het gebruikte model blijven in de ondertekening.
5 De overname van motieven en composities van Caravaggio is in de literatuur ruim aan bod gekomen, bijvoorbeeld Bauch 1960, p. 51-59; Blankert 1993; Golahny 2008; Seifert 2011, p. 149, waarbij ontleningen aan de Contarelli-kapel ter sprake komen.
6 Zie ook Seifert 2011, p. 215.
7 Voor de opbouw van de compositie in dit werk en de latere versie in München en ontleningen daarvoor aan Caravaggio, zie Golahny 2008, p. 161.
8 Mogelijk is rond het bovenlichaam van Odysseus een zogenaamde dark halo zichtbaar, zie ook De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä (1619) in München (nr. 30).