Nr. 2 Christus op de Olijfberg
rond 1608, Stuttgart, Staatsgalerie
In de grisaille Christus op de Olijfberg, die als ontwerp diende voor een 1608 gedateerde prent door Pieter Lastmans broer Nicolaes,1 is met IRR een ondertekening in zwart krijt aangetroffen. Het betreft vrij losse lijnen, soms diverse keren getrokken, waarmee de belangrijkste elementen in de compositie zijn voorbereid. Figuren, objecten en vegetatie werden met nogal summiere lijnen aangeduid, detaillering is niet heel uitgebreid, wel zien we kleine krabbels waarmee sommige vormen in de kleding zijn getekend. Arceringen komen vrijwel niet voor, op een minieme partij in de stof van de kleding van de apostel rechts na die vanaf het onderbeen naar beneden valt. Daar is een kleine afgeronde zigzag dwars op een contourlijn geplaatst. Van andere parallellere lijnen valt moeilijk te onderscheiden of het streaky imprimatura betreft of arceringen.2
IRR maakt duidelijk dat de belangrijkste elementen in de voorstelling ook op dit bescheiden formaat ondertekend werden om als basis te dienen voor de schildering. Het tekenen van de bovenbenen onder de stof van de in de voorgrond liggende Johannes, toont al in dit vroege werk dat Lastman de ondertekening duidelijk opvat als werk-tekening ter voorbereiding van de schildering en dus niet als zelfstandige tekening.
Bij het uitwerken in verf is los met de ondertekening omgegaan en zijn contouren wat verschoven of aangepast zoals bij de knieën van Christus. Tevens komen enkele wijzigingen voor. In de vegetatie in de voorgrond was een rechtopstaande bloem met bovenaan een bolvorm ondertekend, terwijl die in verf is vervangen door twee gebogen bloemstengels. Misschien ontstond door deze wijziging een iets sterker accent op de treurnis van Christus. Een andere verandering komt voor in Petrus’ rechterhand die in de ondertekening vlak op de knie was geplaatst, terwijl in de picturale lagen de beide handen het zwaard omvatten waarmee hij uiteindelijk het oor van Malchus zal afhakken.
In en rond de engelen met de Arma Christi zijn eveneens veranderingen zichtbaar, bijvoorbeeld in de lans die verder naar rechts was getekend of de wolken rechts daarvan die boller waren en meer naar links doorliepen. De spijkers in de hand van de kleine engel waren in de ondertekening veel groter van formaat en de plaatsing van de kleine engeltjes komt niet overal overeen met de eerste opzet.
IRR
Pieter Lastman
Christus op de Olijfberg, ca. 1607-1608
Stuttgart, Staatsgalerie Stuttgart, inv./cat.nr. LS 201