RKD STUDIES

1612, Dublin, National Gallery of Ireland

Op het paneel met Jozef deelt koren uit in Egypte komt een voor Lastman karakteristieke ondertekening voor die met name de scène in de voorgrond aangeeft.¹ Schetsmatige krijtlijnen, soms meerdere malen getrokken – zoals bij de nek van het paard links – bereiden de figuren en objecten voor. Arceringen ontbreken vrijwel geheel, behoudens een enkele krabbel op de rechtermouw van de man met opgestoken armen onder Jozef of op de zak met koren voor de tafel. Ter voorbereiding van de anatomie van enkele figuren werden haaltjes toegepast op een wijze die ook in andere werken voorkomt. Dit zien we bijvoorbeeld in het bovenlichaam van de figuur met de zak koren op zijn rug in de voorgrond.²

Gebruikelijk voor Lastman is dat de architectuur op de heuvel links, waarvan de centraalbouw teruggaat op de tempel van Vesta te Tivoli, niet in krijt is opgezet.³ Voor de graanschuur rechts, van waaruit het koren wordt gedistribueerd, valt slechts een enkele lijn te observeren. Daarentegen besteedde de kunstenaar veel aandacht aan de balustrade waar Jozef met zijn arm op steunt, al is de ondertekende decoratie daarvan in het geschilderd oppervlak sterk versimpeld. De hoge zuil links van het midden werd in de ondertekening uitvoerig opgezet en onderging in krijt nog een duidelijke verandering.⁴ Wat opvalt is dat in het midden van de zuil een hulplijn loopt die ontspringt bij de kale schedel van de wijzende man en doorloopt tot in het hoofd van de figuur bovenop de zuil.⁵ Met behulp van deze middenlijn werd in eerste instantie een obelisk gepland.⁶ Dit motief werd vervolgens verworpen en in plaats daarvan ondertekende de kunstenaar een zuil met een dekplaat waarop zich een figuur en een krokodil bevinden.⁷ Onderaan, links van de zuil, zien we nog een korte verticale krijtlijn die aantoont dat werd gezocht naar de correcte breedte. Dit zoeken naar de juiste weergave komt ook voor in de dekplaat en de figuren daarbovenop, die ten opzichte van de ondertekening zijn verlaagd.

Behalve deze wijziging zijn er nog veel andere aanpassingen waar te nemen, waarvan de interessantste zich links van de kalende man bevindt. Daar zijn nu de kop van een ezel te zien, enkele kleine figuren meer in de achtergrond en nog verder in de diepte een dromedaris. Het infrarode beeld toont echter dat de ezel in de ondertekening eerst naar rechts was gericht en bereden werd door een forse, oude man met een lange baard, die richting Jozef en het uitdelen van het koren keek. Mogelijk is deze man, die al ten dele in de schildering was aangelegd, aan het oog onttrokken omdat hij in verhouding te groot was en de vrijwel horizontale lijn van de figuren op het tweede plan doorbrak.⁸ Ook verder verschuift en verandert nog veel ten opzichte van de ondertekening, maar deze aanpassingen grijpen minder in de compositie in. Bij het paard links lopen lijnen voor de buik door onder de doek die over de rug hangt, maar dit toont parallellen met het ondertekenen van de anatomie onder kleding, wat Lastman vaker doet. In krijt lagen de teugels van het dier op de grond en de objecten op de rug waren iets anders dan nu in de schildering. Tevens zien we dat de zak op de schouder van de figuur in de voorgrond anders was getekend, ook was zijn lendendoek groter. Onder de afhangende punt van de lendendoek loopt – vergelijkbaar met de buik van het paard – de lijn voor het bovenbeen door. Kleding en andere stoffen werden nog frequent aangepast. Zo droeg de vrouw naast de kale man een rondere hoofdbedekking en was de plooival in de knielende dame in de voorgrond anders. Hetzelfde geldt voor de kleding van Jozef die afwijkt in de schildering: diens rechterarm zonk in de ondertekening dieper in het kussen weg, terwijl onder de mantel bij de linkerarm in krijt de elleboog van het jongetje naast hem was te zien. Dit jongetje houdt de riem vast van de grote hond, die misschien eerst zittend was gepland, want de achterpoten zijn over onderliggende verflagen heen geschilderd. Van de soldaten naast de hond heeft de achterste in verf een grote baard, die niet in de ondertekening was voorzien. Dit geldt eveneens voor de linker van de twee mannen achter de tafel. Van het prominente rund is de snuit in verf verhoogd, waarschijnlijk omdat die anders bijna op de knielende vrouw zou rusten, en liep de vorm van de linker hoornpunt eerst iets anders. In de voorgrond rechts vallen de lijnen niet samen met de steen waar de bok op ligt en tekende de kunstenaar kleine ronde vormen die niet in verf werden vertaald. Het jongetje dat zich tegoed doet aan het koren lijkt niet in de ondertekening aanwezig. Mogelijk werd hij pas later toegevoegd om de hongersnood te benadrukken en daarmee de inhoud van de voorstelling te versterken.

Op de IRR-montage komen in de mantel van de figuur aan de tafel rechts sporen voor die lijken op vingerafdrukken.⁹

IRR

Pieter Lastman
Jozef deelt koren uit in Egypte, 1612 gedateerd
Dublin, National Gallery of Ireland, inv./cat.nr. NGI.890