Nr. 11 De opstanding
1612, Los Angeles, The J. Paul Getty Museum
IRR
Pieter Lastman
De opstanding, 1612 gedateerd
Los Angeles (Californië), Malibu (Californië), J. Paul Getty Museum, inv./cat.nr. 87.PB.116
De opstanding van 1612 laat een sprankelende ondertekening zien,1 vlot en schetsmatig, met meerdere contourlijnen, waarbij vooral het zoeken naar de juiste weergave van de deksel die de engel vasthoudt opvalt. De anatomie is op een aantal plaatsen onder de kleding aangegeven, bijvoorbeeld bij het bovenbeen van de engel en de heup van Christus onder de lendendoek.
Van de vele veranderingen ten opzichte van de ondertekening is te wijzen op het engeltje links van de grafplaat dat niet in verf is uitgevoerd of de naar rechts verschoven linkerarm van de op Caravaggio geïnspireerde liggende soldaat links. De arm wijst nu recht omhoog, maar in de ondertekening was die iets schuiner naar links gepland, waardoor deze beter aansloot bij het voorbeeld van Caravaggio op De bekering van Paulus in de Cerasi-kapel in de Santa Maria del Popolo in Rome.2 Waarschijnlijk ervoer Lastman de ruimte aan de beeldrand als te krap en werd de arm daarom in verf naar rechts opgeschoven.3 Anders dan bij Caravaggio steekt deze liggende figuur zijn benen omhoog, maar dit lijkt in de ondertekening niet als zodanig voorbereid. In de prominente rugfiguur komt een aantal wijzigingen voor: de rok was veel langer en toonde horizontale banen, maar werd uiteindelijk uitgevoerd als de kleding van diens evenknie te Boedapest (nr. 8). Deze man droeg aanvankelijk los vallende laarzen, vergelijkbaar met de figuur in Boedapest, maar dit werd veranderd in blote onderbenen en voeten. Een mooi spel van overeenkomsten en verschillen die gaandeweg het werkproces ontstonden. Aan de gordel van deze figuur hing in een eerdere fase van het creatieve proces een object, een buidel of een helm,4 en mogelijk bevond het zwaard zich eerst aan de rechterzijde van de man. En hoewel de versie ten dele een herschikking is van de eerdere compositie (nr. 8), vormt deze rugfiguur een ingrijpende wijziging. Niet alleen laat hij meer ruimte voor de engel, hij leidt de beschouwer bovendien directer naar de opgestane Christus. Enig zoeken naar de uiteindelijke weergave van deze compositorisch belangrijke figuur bevreemdt dan ook niet.
IRR
IRR
Notes
1 De ondertekening werd al gedetailleerd besproken in Walsh 1995.
2 Vergelijk De opstanding van 1610 te Boedapest (nr. 8).
3 Dit doet denken aan een opmerking uit Van Mander’s Den Grondt der Edel vry schilder-const: ‘Stel je volkje wat los op, om een aangenaam effect [te bereiken]; laat je geest niet zo ver uit de band springen dat je je onderdelen zo groot maakt dat handen of voeten in de lijst komen te lopen […]: veeg uit en verplaats […]’. Van Mander/Miedema 1973, p. 129. In een aantal van Lastmans schilderijen komen onbeschilderde randen voor (zie het Addendum hieronder). Bij de tot nu toe gevonden voorbeelden betreft het alleen werken van na 1612 (als vroegste De offerstrijd tussen Orestes en Pylades, 1614, nr. 20), het is denkbaar dat het probleem met de te krap tegen de beeldrand geplaatste figuur in De opstanding daarbij een rol heeft gespeeld. Verder onderzoek naar de onbeschilderde randen zou in dit verband zeker interessant zijn (zie ook het Addendum).
4 Walsh 1995, p. 254 ziet het als ‘pouch’.