Preparatielagen
Eveneens interessant voor verder onderzoek is de imprimatura die op de grondering van sommige van Lastmans werken werd aangetroffen.1 Met IRR zijn op een aantal schilderijen over het hele oppervlak sporen zichtbaar van een streaky imprimatura of primuersel (afb. 9, 10),2 een laag die bovenop de grondering werd aangebracht.3 Deze sporen duiden erop dat de laag op vlotte wijze met een harde borstel – en gezien de wat krasachtige structuur eventueel ook met een paletmes – werd opgezet.4 In sommige gevallen zijn er onbeschilderde randen rondom Lastmans voorstellingen aangetroffen (afb. 11, 12, zie ook hieronder) en daar kan de imprimatura met het blote oog worden waargenomen. Op basis van het beschikbare materiaal over deze lagen zijn geen vergaande conclusies te trekken, maar gezien tinten die nogal uiteenlopen, blijkt dat de kleur van deze laag in elk geval geen constante is.5
Afb. 9
Pieter Lastman,
Hagar en de engel (Genesis 21:14-21), 1614 gedateerd,
Los Angeles (Californië), Los Angeles County Museum of Art, inv./cat.nr. M.85.117,
imprimatura in IRR
Afb. 10
Pieter Lastman,
De offerstrijd tussen Orestes en Pylades, 1614 gedateerd,
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-2354,
imprimatura in IRR
Afb. 11
Pieter Lastman,
De offerstrijd tussen Orestes en Pylades, 1614 gedateerd,
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-2354,
imprimatura in VIS
Afb. 12
Pieter Lastman,
Jona en de walvis (Jona 2:10), 1621 gedateerd,
Düsseldorf, Museum Kunstpalast, inv./cat.nr. 193,
imprimatura in VIS
Notes
1 Hoewel niet met zekerheid is vast te stellen dat dit ook voor Lastman gold, werden panelen – meestal voorzien van een krijtgrondering – bij een witter of paneelmaker aangekocht. Wadum 1998, p. 166-168.
2 Bijv. Bikker/Bruijnen/Wuestman 2007, p. 243, 245. Voor informatie over de streaky imprimatura zie Stols-Witlox 2014 (https://pure.uva.nl/ws/files/2418014/149678_21_Stols_Witlox_PhD_volume_1_hoofdstuk_15.pdf). Lastman kan dit van zijn leermeester Gerrit Pietersz. hebben overgenomen, want in IRR van diens werk werden dergelijke sporen eveneens aangetroffen.
3 Wadum vermeldt daarover het volgende: ‘The imprimatura, or primuersel, layer was often the first layer applied by the artist on the already grounded panel; it, therefore, can be considered to reflect a specific practice in the painter’s studio’, Wadum 1998, p. 168.
4 Vergelijk Wadum 1998, p. 167-168, fig. 25, waar eveneens heel duidelijk een dergelijk primuersel in IRR is te zien. Wadum beschrijft het advies van De Mayerne uit 1620: ‘Then one should apply a good and strong ground (imprimeure) in oil, with a knife or a horn spatula', Wadum 1998, p. 167.
5 Dit blijkt al uit de Technical notes van de drie werken in bezit van het Rijksmuseum: Het offer van Abraham: ‘The paint layers were either applied directly onto the support, or with a thin white ground.’; De offerstrijd tussen Orestes en Pylades: ‘the white ground layer and grey imprimatura are visible on all four edges of the panel covered by the frame.’; Christus en de Kanaänitische vrouw: ‘A white ground layer and brown imprimatura are visible’, Bikker/Bruijnen/Wuestman 2007, resp. p. 241, p. 242-243, p. 245. In Hagar en de engel te Los Angeles gaat het om een crèmekleurige grondering met daarop een middel-donkergrijze laag. Technical report, in Lehmbeck/Marandel/Walsh 2019.