Onbeschilderde randen
Op foto’s (afb. 11, 12, 13, 14) of IRR-opnames (afb. 15) van Lastmans schilderijen zonder lijst, kunnen in een aantal gevallen onbeschilderde randen worden waargenomen, die evenmin onvermeld mogen blijven (voor een overzicht zie bijlage 2).1 Het vroegste schilderij waar tot nu toe een onbeschilderde rand werd geobserveerd is De offerstrijd tussen Orestes en Pylades uit 1614 (afb. 14). In De triomf van Sesostris uit 1631, Lastmans laatst gedateerde werk, zien we eveneens een onbeschilderde rand (afb. 16). In verband met de lange tijdspanne tussen deze twee werken betreft het dus geen voorbijgaande fase in de werkwijze, maar zeker niet op alle panelen van Lastman is een onbeschilderde rand aanwezig. De opstanding uit The J. Paul Getty Museum (nr. 11) laat zien dat de schildering doorloopt tot aan de rand (afb. 17). In dit schilderij valt op dat de hand van de liggende soldaat links in eerste instantie helemaal tot de linkerbeeldrand doorliep en vervolgens iets werd opgeschoven (afb. 18). Dit doet denken aan een opmerking uit Van Manders Den Grondt der Edel vry schilder-const: ‘Stel je volkje wat los op, om een aangenaam effect [te bereiken]; laat je geest niet zo ver uit de band springen dat je je onderdelen zo groot maakt dat handen of voeten in de lijst komen te lopen […]: veeg uit en verplaats […]’.2 Mogelijk heeft het probleem met deze te krap tegen de beeldrand geplaatste figuur een rol gespeeld bij het toepassen van onbeschilderde randen, die voorkomen dat de schildering onder de lijst raakt.
Afb. 13
Pieter Lastman,
De doop van Christus, 1629 gedateerd,
Edinburgh, National Galleries of Scotland,
onbeschilderde rand in VIS
Afb. 14
Pieter Lastman,
De offerstrijd tussen Orestes en Pylades, 1614 gedateerd,
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-2354,
onbeschilderde rand in VIS
Afb. 15
Pieter Lastman,
David in de tempel, 1618 gedateerd,
Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum, inv./cat.nr. GG 208,
onbeschilderde rand in IRR
Aangezien de grond en de imprimatura doorlopen in de onbeschilderde rand, moeten deze dus zijn aangebracht voordat het paneel in een lijst werd gezet.3 In de onbeschilderde randen zijn nergens sporen van ondertekening te zien. Gezien het doorlopen van de imprimatura in de onbeschilderde rand, is het logisch te veronderstellen dat de ondertekening op en niet onder deze laag werd aangebracht en dat de fase van ondertekenen pas plaatsvond nadat het paneel in de lijst was gezet.4
Het zou interessant zijn om verder onderzoek te doen naar het wel of niet voorkomen van onbeschilderde randen en naar de imprimatura en de kleuren ervan om te bezien of hier wetmatigheden in vallen te ontdekken. Daarbij kan ook onderzocht worden of de verschillen in kleur bijvoorbeeld samenhangen met de tonaliteit van de voorstelling of juist verband houden met het gebruik van willekeurig voorhanden zijnde pigmenten.5
Afb. 16
Pieter Lastman,
De triomf van Sesostris, 1631 gedateerd,
San Francisco, Fine Arts Museums of San Fransisco, inv./cat.nr. 44.16,
onbeschilderde rand in VIS
Afb. 17
Pieter Lastman,
De opstanding, 1612 gedateerd,
Los Angeles (Californië), J. Paul Getty Museum, inv./cat.nr. 87.PB.116
Afb. 18
Pieter Lastman,
De opstanding, 1612 gedateerd,
Los Angeles (Californië), J. Paul Getty Museum, inv./cat.nr. 87.PB.116,
IRR-detail
Notes
1 Van de Wetering 1977, p. 60 bespreekt dit fenomeen in werken van Rembrandt, bij de behandeling van de randen: ‘Bij een aantal vroege Rembrandts werden de randen van het paneel (op het schildervlak) van het begin af, of vanaf een bepaald punt in het ontstaansproces, onbeschilderd gelaten over de breedte van ½ à 1½ cm. Dit werd geconstateerd bij: Het Leidse Historiestuk; Samson en Delilah, Berlijn; Disputerende oude mannen, Melbourne; Judas brengt de zilverlingen terug, Marquess of Normandy; De Profetes Hannah, Amsterdam. Ook de Doop van de kamerling vertoont dit verschijnsel waarvan de verklaring nog duister is’.
2 Van Mander/Miedema 1973, p. 129. Zie ook Beschrijving IR(R)-materiaal per schilderij, nr. 11.
3 Dit in tegenstelling tot werken uit de 15de en 16de waar de onbeschilderde rand het kale hout laat zien en lijst en paneel samen werden geprepareerd. Bij het verbreken van de verbinding tussen lijst en paneel ontstond dan een opstaande rand, de zogenaamde baard.
4 Het is bekend dat de ondertekening zich zowel onder als op isolerende lagen kan bevinden, zie bijv. Filedt Kok 1979, p. 13-14; Van Asperen de Boer/Faries/Filedt Kok 1986, p. 89; Wadum 1998, p. 167. Of de ondertekening zich bij Lastman altijd op de imprimatura bevindt, ook daar waar geen onbeschilderde randen zichtbaar zijn, is niet zeker.
5 Wadum 1998, p. 166: ‘On the pregrounded panel, the artist could immediately apply the imprimatur, or primuersel, a semitransparent colored insulation layer placed directly on the ground before painting, in whatever tone desired’.