RKD STUDIES

1622, Den Haag, Mauritshuis

De opwekking van Lazarus laat in IRR veel verfcontouren zien, die enerzijds onder de verf liggen en dus als vorm-vindend element kunnen worden gezien, anderzijds ten dele zichtbaar blijven in het geschilderd oppervlak, waar ze lijken te fungeren als zachte scheiding tussen twee vlakken. Dit is goed waar te nemen in de schouders van Lazarus die tijdens het creatieve proces iets verschoven. De lijnen voor de eerste opzet worden met IRR zichtbaar en bevinden zich onder de verflagen, terwijl bij de uiteindelijke oplossing voor de schouders de lijnen zowel in IRR als in het oppervlak zichtbaar zijn.¹

Ondertekening viel wel te detecteren, maar slechts partieel.² Het gaat om lijnen – mogelijk betreft het inkrassingen – voor de afdekplaat van het graf linksonder die werd verwijderd om Lazarus uit de dood op te wekken. Van de plaat is alleen een hoek zichtbaar die verkort in beeld werd gebracht. Uit het zoeken naar de juiste weergave blijkt dat de kunstenaar, zoals vaker, moeite had met de perspectief.³ Om dat te illustreren dient de partij uitvoeriger te worden geanalyseerd. Rechts van de nu in het oppervlak zichtbare grafplaat bevindt zich, iets schuiner geplaatst, de initiële opzet. Met een liniaal getrokken lijnen geven deze plaat aan. Voor een deel vallen de lijnen weg in de grote zwierige penseelstreken die dienen als eerste opzet voor het graf zelf.⁴ De in IRR wat anders reflecterende delen van de grafplaat doen vermoeden dat voor deze vorm al een of meer verflagen waren aangebracht. Vervolgens werd tijdens het creatieve proces besloten om de plaat te verkleinen. Voor de nieuwe variant, die naar links is verplaatst, werd opnieuw de liniaal ingezet, zowel voor de omtrek als voor de profilering van de rand. De bovenrand die tegen het graf leunt is een ingekorte versie van de oorspronkelijke vorm, maar de zijkant werd versmald en schuiner gemaakt. Dit werd de uiteindelijke oplossing, maar de profilering van de rand waar nu signatuur en (twee maal) datering zichtbaar zijn, werd nog weer versmald en vereenvoudigd. Lastman heeft in dit schilderij dus alleen ondertekening toegepast, opgezet met een liniaal, voor de perspectivisch verkorte partij die zelfs tijdens het schilderen nog weer opnieuw werd getekend.

In de overige delen van de compositie valt geen ondertekening waar te nemen. Maar ten opzichte van de vormen zoals aangegeven met verfcontouren, zien we wel de gebruikelijke creatieve benadering en het zoeken naar een bevredigend eindresultaat. Bijvoorbeeld in de figuur van de uit de dood opgewekte Lazarus. IRR toont in het gezicht twee paar ogen, waarvan het bovenste paar de ogen zijn die nu in het oppervlak voorkomen. De schouders van Lazarus zijn wat hoger geplaatst en Lazarus zit nu rechterop. Het hoofd is echter meer naar achteren gekanteld. Andere wijzigingen komen voor in Lazarus’ voeten, de rechter werd vergroot, terwijl de kunstenaar de hak van de linker in het geschilderd oppervlak hoger plaatste, zodat de figuur rechts van Lazarus de strook van de lijkwade onder de voet door kon halen. Door die ingreep is bovendien het hele been wat verder weg gestrekt. Het deel van de lijkwade dat over de rand van het graf ligt gedrapeerd is aan de linkerkant enigszins vergroot. Ook komen in de gezichten van de figuren achter Lazarus veranderingen voor. Zo keek de man direct achter Lazarus eerst naar beneden, naar de opgestane dode, maar gaat zijn blik nu richting de beschouwer. Het hoofd en de handen van de vrouw links van hem zaten eerder waarschijnlijk lager, waarbij de handen ineengevouwen waren en niet, zoals uiteindelijk geschilderd, met de ene hand die de andere omvat. De hond is eveneens veranderd;⁵ het dier was en profile gepland, kijkend naar Lazarus in plaats van naar de beschouwer.⁶

IRR-detail

IRR-detail

IRR-detail