RKD STUDIES

1619, München, Alte Pinakothek

Het thema van De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä werd in 1609 voor het eerst door Lastman weergegeven (nr. 7).¹ IRR van deze tweede versie toont een uitzonderlijk gecompliceerd creatief proces, dat slechts met moeite kan worden ontrafeld. Er is een zeer uitvoerige ondertekening zichtbaar, die mogelijk in twee fasen werd aangebracht, gezien het verschil tussen wat zachtere, grijzere lijnen en hardere zwartere die voorkomen in eenzelfde partij (bijvoorbeeld op de rug van de vrouw bij de wagen). In beide gevallen zijn de lijnen schetsmatig en worden ze regelmatig diverse keren hernomen, waarbij de donkerder lijnen een versterking en aanpassing lijken van de initiële opzet. De tekening oogt redelijk gedetailleerd en de fysionomie, plooival en objecten werden vrij goed uitgewerkt. Dat is evenwel niet overal het geval, getuige de heel summiere voorbereiding in de stilleven-partij op de voorgrond, waar een fors formaat kan naar voorbeeld van Adam van Vianen opvalt die vaker door Lastman werd afgebeeld.² Bij wijze van uitzondering heeft Lastman in een partij op dit schilderij veel arceringen aangebracht. Meestal ontbreken ze of beperken arceringen zich tot enkele krabbels, maar hier paste de kunstenaar ze uitvoerig toe om de anatomie van de naakte, gespierde Odysseus aan te duiden.³ De vorm van met elkaar verbonden boogvormen, groot en klein van formaat, komt overeen met die op andere werken. Plooival en schaduwwerking worden zoals vaker zonder veel voorbereidende arceringen in het domein van de verflagen uitgewerkt. Verder geeft de ondertekening in enkele gevallen weer de anatomie onder de kleding of anderszins aan. Zo zien we de ondertekende bilpartij van Odysseus onder de ranken, en loopt die van de vrouw in het centrum van de compositie door onder haar gewaad. Mogelijk is ook de rechterarm van Nausikaä deels doorgetrokken onder haar mouw, maar hier is nogal wat veranderd, zodat dit niet goed kan worden beoordelen.

Een ander aspect dat niet onvermeld mag blijven, betreft het feit dat niet overal ondertekening zichtbaar is. Dat weinig of geen ondertekening valt waar te nemen in achtergrondfiguren, architectuur of vegetatie is niet uitzonderlijk voor Lastman. In dit geval viel echter vrijwel geen ondertekening te detecteren in een van de metgezellinnen van Nausikaä. Het betreft de vrouw met de baret, die in tegenstelling tot de anderen geen duidelijke voorbereiding in krijt laat zien.⁴ Opmerkelijk is dat de ondertekening van de figuren rond haar wel rekening houdt met deze dame, de plooival voor de rok van de vrouw met de wapperende haren stopt namelijk bij haar rechterarm. Vage lijnen bij de rechterpols en
-elleboog van de vrouw met de baret doen vermoeden dat er wel een soort eerste opzet aanwezig was, maar deze wijkt af van de duidelijke krijtlijnen in de haar omringende personages. Ook lijken de rechterkant van de mand met de overhangende doek en de grote kan erboven overeen te komen met de afwijkende werkwijze in de vrouw. Mogelijk kan dit verklaard worden doordat Lastman al wel een vaag idee had van deze partij, die hij met slechts enkele lijnen uitblokte, maar deze passage nog nader vorm wilde geven. Omdat de kunstenaar zich rond deze tijd minder sterk gaat baseren op de ondertekening en gedurfder wordt in zijn wijzigingen, is het voorstelbaar dat deze partij vervolgens zonder sterke basis in een ondertekening in verf werd uitgewerkt.⁵ Andersom kan ook een model dat werd voorbereid buiten de drager zijn ingezet, waardoor de figuur slechts met enkele lijnen hoefde te worden aangeduid.

Uitzonderlijk is een ander fenomeen dat zich op de IRR-montage aftekent. Het betreft een donkere vorm die op een aantal plaatsen rond de figuren voorkomt, het duidelijkst bij Nausikaä waar deze vooral rond haar bovenlichaam valt waar te nemen. Waarschijnlijk gaat het hier om een zogenaamde dark halo, die een functie vervulde tijdens het schilderproces.⁶ Dergelijke vormen komen eveneens voor bij het hoofd van de rugfiguur bij de wagen en bij de linkerarm van Odysseus. Of deze halo’s ook op andere plaatsen aanwezig zijn, is niet meer vast te stellen omdat ze kunnen zijn opgegaan in de donkere verf van het oppervlak. Aan de figuur van Nausikaä kan gepoogd worden te verhelderen in welk stadium van het creatieve proces deze halo’s werden aangebracht. In de ondertekening houdt zij haar linkerhand in de taille en is de arm niet uitgestrekt, zoals in het oppervlak.⁷ De donkere vorm bevindt zich evenwel rond de uitgestrekte arm, en deze lijkt dus te zijn aangebracht nadat de verandering in houding al was doorgevoerd. Anderzijds kan het opnieuw toevoegen van donkere verf rond de gewijzigde arm niet geheel worden uitgesloten.

Hoewel het bovenstaande duidelijk maakt dat er een complexe voorbereiding aan het verfstadium ten grondslag heeft gelegen, is het creatieve proces daarmee nog verre van afgerond. In vergelijking met de ondertekening, maar ook ten opzichte van al in verf aangebrachte vormen komen nog ontelbare wijzigingen voor, waarvan de belangrijkste hier worden besproken. Odysseus is, behoudens kleine aanpassingen in de linkerhand of de haardos, redelijk volgens de ondertekening uitgevoerd, dit in tegenstelling tot Nausikaä. Afgezien van haar gelaatstrekken die de ondertekening vrij goed volgen is er veel herwerkt. Zo was op haar hoofd een kroon of bladertooi gepland, liep het parelsnoer ten dele wat lager, was de plooival van haar jurk heel anders, had de rechtermouw een grotere bolling, viel een doek over de rechterarm, was het neerhangende deel van de sjerp verder naar links gepland, en wijkt de zoom van haar kleed af. Ingrijpender was het herzien van de linkerarm, die hierboven al kort ter sprake kwam. In de ondertekening hield Nausikaä haar hand in de taille en pas in tweede instantie werd haar arm uitgestrekt. Nausikaä’s linkervoet verschoof ten opzichte van de ondertekening nog iets naar links (de rok werd daardoor aan de rechterkant wat smaller) en haar rechtervoet enigszins naar rechts, waardoor ze nu minder wijdbeens staat dan eerst gepland. Houding en gebaar stralen in de gewijzigde versie eventueel grotere verbazing over de vrijwel naakte Odysseus uit. Nausikaä lijkt de held nu meer te verwelkomen, in plaats van macht uit te stralen, zoals in de initiële pose met de hand in de taille en wijdbeenser.⁸ Met beide armen uitgestrekt echoot Nausikaä bovendien de houding van Odysseus.

Van de vrouw bij de wagen die schuin van achteren is gezien, veranderde de hoofdtooi ten opzichte van de ondertekening, ook liep in krijt nog een vorm schuin over haar rug en was de plooival anders. Van haar metgezellin op de wagen waren de wapperende haren in de ondertekening langer en uitbundiger. Haar borstpartij werd aan de linkerkant wat ingetogener en haar beide handen en de plooival van haar kleding transformeerden. De figuur rechts van haar onderging een ware metamorfose. In de ondertekening hield ze haar rechterhand links van haar van schrik geopende mond, het hoofd was minder verkort weergegeven en ze keek – net als de vrouw naast haar – richting Odysseus. Op het hoofd droeg ze een hoge tooi en de hals-uitsnede was vierkant. Dit alles werd ingrijpend aangepast. De rechterhand waarmee ze de parasol draagt houdt ze nu voor haar gezicht, dat naar achteren is gekanteld, waarbij ogen, neus en mond omhoog zijn geschoven, terwijl de ogen nu op de parasol focussen als om die in balans te houden. Of de linkerarm op die manier was gepland en of de grote parasol aanvankelijk daar was gedacht, blijft twijfelachtig. Afgezien van enkele lijnen is er geen heldere ondertekening zichtbaar en lijkt het te gaan om een oplossing in tweede instantie.⁹ Als er toch iets van lijnen van een ondertekening zichtbaar is, zou dit betekenen dat tijdens het werkproces nog gezocht werd naar nieuwe vormen. Het ingrijpend veranderen van deze figuur – van iemand in ontzetting, met geopende mond en geheven hand, naar een personage dat zich richt op het in balans houden van haar parasol – ondersteunt het omslagmoment in het verhaal (peripeteia). De vrouw is zich namelijk nog helemaal niet bewust van de naakte Odysseus, die dus precies op dat moment vanuit de bosschage tevoorschijn moet zijn gekomen. Daarnaast is de toevoeging van de parasol een belangrijke compositorische ingreep die de voorstelling een klassieke driehoeksvorm verleent.

Bij het wiel van de wagen is in krijt een wirwar aan lijnen te zien, maar geen daarvan bereidt de uiteindelijk geschilderde versie voor. Deze bevindt zich rechts van het ondertekende wiel en is voorzien van grote bolle spaken die niet in krijt waren gepland. Het stilleven in de voorgrond kreeg de vormen vooral in de verflagen. De Van Vianen-kan heeft een heel schetsmatige ondertekening voor de voet en de buik en een enkele lijn voor de decoratie. De vormgeving vond in de verflagen plaats, waarbij nogal werd afgeweken van de ondertekende verkorting.

Het kleine hondje, dat het schrikmoment ondersteunt door naar Odysseus te blaffen, laat weinig ondertekening zien. Wel is het beestje in verf herwerkt, want eerst waren de achterpoten naar achteren gestrekt en minder ver van de ondertekende linkervoet van Nausikaä geplaatst. De voorpoten stonden iets dichter bij de beschouwer. Vergelijkbaar met de verandering bij de vrouwen op de wagen lijkt hier mogelijk een streven aan ten grondslag te liggen om de figuren sterker te isoleren.

Ten slotte dient de partij rechts te worden geanalyseerd, waar het muildier een aantal drastische aanpassingen doormaakte. De ondertekening geeft een ander beeld voor het juk, dat veel meer krulvormen liet zien. Ook bevond zich op het achterlijf nog een band en liepen de decoratieve bollen veel verder naar beneden door.¹⁰ Ingrijpender is het hoofd van het dier dat niet alleen in de ondertekening, maar, getuige het geschilderde oog met wimpers en de neusgaten, ook al in verf was opgezet en wel op een positie iets lager en meer naar links dan de uiteindelijke oplossing. Mogelijk keek het dier ook richting de beschouwer. Voor het muildier dat nu zichtbaar is, komt ook enige ondertekening voor, zoals voor decoratie op het hoofdstel. Of er aanvankelijk twee dieren waren gepland, vergelijkbaar met de eerdere versie van dit onderwerp te Braunschweig (nr. 7), of dat een nieuwe krijtschets is gemaakt nadat tot de adaptatie werd besloten, laat zich moeilijk bepalen.¹¹ De vrouw rechts, die volgens het verhaal bezig is het muildier in te spannen, onderging eveneens aanzienlijke wijzigingen en mogelijk hangen die samen met de veranderingen in het/de muildier(en). Zij is uitgebreid ondertekend en het lijkt alsof ze in krijt als schrikreactie de rechterhand voor haar gezicht hield. Met de hand nu in verf naast haar gezicht herinnert ze enigszins aan de verworpen ondertekening van de vrouw met de parasol. Van haar kleding veranderde de plooival en de lijnen bevinden zich ten dele onder de verflagen van het huidige muildier.

Ondanks een extensieve voorbereiding bracht Lastman tijdens het creatieve proces uitvoerige en talrijke wijzigingen en ingrepen aan. Lijkt de anatomie van Odysseus stevig verankerd in de ondertekening met de uitbundige arceringen, andere aspecten, zoals de vrouw met de baret en de ingrijpende aanpassingen in Nausikaä, de muilezel en de vrouw die de parasol draagt, wijzen op een geringer wordend belang van de ondertekening voor het geschilderde eindresultaat.

IRR

Nr. 29
Pieter Lastman
De ontmoeting van Odysseus en Nausikaä, 1619 gedateerd
München, Alte Pinakothek, inv./cat.nr. 4947