Nr. 28 David geeft Uria de brief
1619, New York, The Leiden Collection (voor curtain viewer met IRR en zichtbaar licht (en röntgenopname) zie https://www.theleidencollection.com/viewer/david-and-uriah/)
De compositie van David geeft Uria de brief uit 1619 wijkt sterk af van de versie in Detroit, gedateerd 1611 (nr. 10).1 In de weergave van de figuur van David en andere aspecten vallen evenwel sterke overeenkomsten op met het een jaar eerder gedateerde David in de tempel (nr. 27). De kleding en fysionomie van David zijn vrijwel identiek en het podium waarop de koning zit oogt in de werken van 1618 en 1619 vergelijkbaar.
De ondertekening bereidt op de voor Lastman in die tijd karakteristieke werkwijze de meeste elementen in de compositie voor en is met name in de voorgrondfiguren zeer uitgebreid.2 Daar zijn figuren, plooival, en objecten aangeduid met vlotte, zwierige lijnen, die soms meerdere malen werden getrokken om de juiste vorm te vinden. Her en der komen dunnere lijnen voor die lijken te wijzen op een opzet in twee fasen. Kenmerkend zijn daarnaast de als cirkeltjes getekende ogen bij David en de schrijver en de golvende wijze waarop de onderkant van het haar van de laatste is getekend. De aanduiding van Davids rechteronderbeen onder de mantel, om met behulp van de anatomie de stof correct te vormen, kennen we van andere werken. Mogelijk had de rechte lijn die de onderkant van het podium met Koning David aangeeft, maar waar het kleed overheen loopt eenzelfde functie.
Detaillering is soms vrij ver doorgevoerd, zoals in het schoeisel of de keten van David. De groep op het tweede plan links werd minder uitvoerig ondertekend en de kleine figuurtjes daarachter tonen nog maar een paar lijnen, terwijl in de nog kleinere rechts van Uria helemaal geen ondertekening meer valt waar te nemen. De zuilen aan weerskanten van David zijn ondertekend, evenals die aan de linkerbeeldrand. In de kleinere gebouwen in de achtergrond ontbreekt de voorbereiding in krijt. Dit geldt ook voor het grote gebouw met de koepel, dat is gebaseerd op de Sint Pieter in Rome.3 Orthogonalen van het vloerkleed lijken met een liniaal getekend, terwijl andere rechte lijnen uit de vrije hand werden opgezet.
Tijdens het uitwerken in verf zijn nog ontelbare veranderingen doorgevoerd en elementen achterwege gelaten of juist toegevoegd over reeds aangebrachte verflagen. Bij David valt op dat de grote strik op zijn borst tot de ondertekening beperkt bleef, ook werd het juweel in de keten om Davids hals verkleind en iets naar rechts opgeschoven. Dit lijkt, net als in de voorstelling te Detroit (nr. 10), samen te hangen met het creëren van een duidelijker accent op de brief met het prominente zegel.4 De (suggestie van) tekst zoals in Detroit ontbreekt daarentegen op het omslag van deze brief.5 Davids kleding werd nog aangepast, zo werd de zoom van het kleed langer en veranderde het onderkleed bij de hals. De scepter lijkt niet ondertekend en de ogen van David kregen hun uiteindelijke blikrichting pas in verf.6
Uria veranderde op diverse punten ten opzichte van de ondertekening: de schedel werd wat verlaagd, de knoop met de stroken stof op Uria’s rug werd opgeschoven naar rechts, de vingers van de rechterhand wijzigden, evenals kuras en onderkleed, en de stof op de grond links van de helm werd ingekort. Opvallend is de aanpassing in de achterste voet, die – net als op het werk te Detroit en andere schilderijen – in de ondertekening meer was uitgestrekt, wat wellicht samenhangt met een steviger plaatsen van de voet op de ondergrond en daarmee het integreren van de vormen. De ondertekende linkervoet van Uria overlapt in tegenstelling tot de geschilderde versie het podium waarop David zit. Hoewel aan de hak net als bij de andere schoen een rondje is getekend voor de sporen (stervormig bij de rechtervoet), ontbreekt die in verf bij de linkervoet. De meest opvallende verandering in de figuur van Uria komt voor in de helmbos. De pluim was in de ondertekening veel groter en liep naar links, terwijl in het geschilderd oppervlak de veren als gevorkte vorm omhoog wijzen. Dit herinnert aan de aanpassing van de veren op de hoed van Uria in de versie te Detroit (nr. 10). In de kleine figuren in de achtergrond werd eveneens nog van alles aangepast.
Een aantal van de wijzigingen in deze voorstelling zijn nog ingrijpender en hebben effect op zowel compositie als inhoud. Deze veranderingen zien we vooral links en rechts van de twee hoofdpersonages, en in mindere mate onder en boven David, waar het gordijn en het kleed op de grond nog werden aangepast. Rechts bij de schrijver zijn de objecten op de tafel anders en ze kregen, net als in Detroit, hun definitieve vorm pas in de schildering. Opmerkelijk is dat in de ondertekening mogelijk een blad papier was voorzien dat over de voorkant van de tafel heen liep. Het lijkt niet onlogisch om dit achterwege te laten, want een tweede blad papier zou kunnen afleiden van de brief die David aan Uria geeft. Verder naar rechts waren nog meer objecten op de tafel gedacht (een grote kelk, een boek?),7 die zijn echter aan het oog onttrokken en wel doordat het onderste deel van het grote gordijn eroverheen is geschilderd. Deze eerste opzet sluit beter aan bij het schilderij te Detroit, waar het gordijn achter de schrijver hangt, maar daar werd dus tijdens het werkproces van afgeweken. Rechts van de schrijver liepen ook al geschilderde architectonische elementen, deze ontbreken echter in het uiteindelijke verfoppervlak. Opmerkelijk zijn de krachtige verftoetsen, die zich donker aftekenen in de zuilen en de doek, maar geen directe relatie met het oppervlak hebben.
Links vallen eveneens drastische veranderingen op, zo was in het muurvlak links van de grote zuil aanvankelijk een kapiteel gepland. Een van de opmerkelijkste wijzigingen komt echter voor rechts van Uria. Daar zien we in het muurvlak, ongeveer ter hoogte van Davids knie en voet, horizontale krijtlijnen, waarschijnlijk voor een zuilenbasement, dat ook al ten dele in verf was uitgevoerd. In een later stadium van het creatieve proces werd daaroverheen niet alleen de soldaat met de lans aangebracht, maar ook de grote hond.8 Golahny wees er terecht op dat de hond hier trouw symboliseert.9 De toevoeging van dit dier tijdens het schilderproces is dus niet alleen een compositorische, maar ook een inhoudelijke toevoeging, die de trouw van Uria aan zijn koning David onderstreept. De aanpassingen ter linker- en rechterzijde van de hoofdfiguren hangen mogelijk met elkaar samen.10 Deze hebben niet alleen effect op de compositie, maar versterken bovendien de inhoud van het verhaal.
Pieter Lastman
David geeft Uria de brief (2 Samuel 11:14), 1619 gedateerd
New York City, The Leiden Collection, inv./cat.nr. PL-100
Notes
1 Voor een bespreking van deze twee versies zie Golahny 2017. Voor ontleningen aan Italiaanse kunst, zie Golahny 2008, p. 158. Pollack 2017 (entry) geeft aan dat de compositie van het schilderij is gebaseerd op een ontwerptekening voor een glasraam door Lastman, nu te Berlijn, Pollack fig. 2; zie voor de tekening ook Seifert 2011, p. 41 en afb. 26.
2 Aspecten van de ondertekening werden besproken in de Technical Summary van Pollack 2017. Voor korte verwijzingen zie ook Wheelock 2016-2017, p. 20, fig. 3 en Franken 2019-2020, p. 83.
3 Golahny 2008, p. 158, Pollack 2017, entry.
4 Zie bij de voorstelling te Detroit (nr. 10) voor de bron voor dit zegel.
5 De punt in de omslag duidt eventueel op de achterkant van de brief, waarmee de ommezijde met de adressering alleen zichtbaar zou zijn voor Uria, die de brief – met daarin zijn doodsvonnis – mee zal nemen naar Joab.
6 Golahny veronderstelt dat het hier om een bewuste, inhoudelijk gedicteerde verandering van de blikrichting gaat, maar het fenomeen komt zo regelmatig voor, zie bijvoorbeeld ook de ogen van de schrijver in dit werk, dat dit eerder als onderdeel van de werkwijze kan worden gezien. Golahny 2017, p. 509.
7 In de Technical Summary veronderstelt Pollack dat ‘an additional figure drawn at the far right has been obscured by the painted green drapery’ zie Pollack 2017. Mijns inziens betreft het echter eerder objecten dan een figuur.
8 Dit type hond komt onder andere ook voor op De doop van de kamerling (nr. 29) of De bewening van Abel (nr. 37).
9 Golahny 2017, p. 510.
10 Golahny 2017, p. 510 ziet de hond als een tegenhanger voor de schrijver rechts. Het verschil is wel dat de schrijver was voorzien in de ondertekening, de hond echter niet.