RKD STUDIES

1617, Amsterdam, Museum Rembrandthuis

Op Paulus en Barnabas te Lystra is een uitgebreide ondertekening waar te nemen en vrijwel alle elementen, inclusief de architectuur, zijn voorbereid in krijt.¹ Vooral de voorgrondfiguren zijn uitvoerig ondertekend, zelfs zozeer dat de navel en tepel van de satyr op het offerblok werden voorbereid. De ondertekening is los en schetsmatig en her en der zijn lijnen herhaaldelijk getrokken. Voor Lastman kenmerkende elementen, zoals rondjes voor de ogen of de weergave van tenen als gesloten ovalen, zijn op diverse plaatsen aan te treffen. Dit geldt ook voor het tekenen van de anatomie onder de kleding, zoals we bijvoorbeeld zien in de rechterarm van de figuur achter de man met de haan. Op enkele plaatsen komen kleine arceringspartijen voor, zoals in de kleding van de man met de haan, op de voetzolen van het jongetje dat op de rug is gezien en in de gespierde anatomie van de twee halfnaakte mannen rechts vooraan. Hulplijnen in de vorm van een kruis voor het correct verbinden van ogen en neus, vallen in dit schilderij tweemaal te observeren, namelijk in het voorste jongetje op de zuil en in de frontaal weergegeven satyr op het offerblok.²

Bij het uitwerken van de ondertekening in verf is een groot aantal wijzigingen opgetreden, waaronder aanpassingen in de vormen. Dit valt goed te illustreren aan de knielende figuur in de voorgrond die de haan vasthoudt. Hoewel het gezicht de ondertekening volgt, wijkt de kleding aanzienlijk af van de opzet in krijt. De haan werd nog aangepast en het dier is in verf vergroot waarbij de vleugel, die tegen het lijf was getekend, nu over de arm van de man heen valt. Verder zijn muziekinstrumenten veranderd, zoals de aulos van de jongen rechts of de harp die de man links vasthoudt. De rechterhand van de man die de os leidt, is aanzienlijk vergroot ten opzichte van de ondertekening en van de grote kan rechts verschoof de voet, waardoor de verkorting nu heel anders oogt. Opmerkelijk is de ondertekening van de kan naar het exemplaar door Adam van Vianen die het jongetje vasthoudt: onder het oor waar in het origineel het aapje zit, bevinden zich in de ondertekening drie verticaal geplaatste ovaaltjes. Blijkbaar werd het model in de ondertekening niet exact uitgewerkt, waarschijnlijk omdat de vormgeving vooral in de picturale lagen zou plaatsvinden.³ De voorstelling van de roof van Europa op het doek dat over de rug van de stier hangt is niet ondertekend en kreeg pas vorm tijdens het schilderproces.⁴ Dat de kunstenaar enige moeite had met de perspectief blijkt uit aanpassingen in de basis van het offerblok.

Bij de kreupele man, die door Paulus werd genezen en die zich wat onopvallend links van de in het wit geklede priester bevindt, is een kleine wijziging doorgevoerd die inhoudelijk van belang kan zijn geweest. Van de kruk die hij losjes in zijn arm houdt als teken van zijn wonderbaarlijke genezing liep het bovenstuk in de ondertekening van linksboven naar rechtsonder. Wellicht bevond het zich op die manier echter teveel in het verlengde van de kan in de hand van de priester. Door het bovenstuk in verf andersom te draaien, werd de zichtbaarheid van de kruk vergroot.⁵

Een aantal wijzigingen ten opzichte van de ondertekening is ingrijpender omdat ze een direct effect op de compositie hebben. Ofschoon vooral een wijziging in de vorm, heeft het in verf verkleinen van de enorme rookpluimen die in de ondertekening vanuit de toortsen omhoog kringelden, zeker effect op het totale beeld.⁶ Nog drastischer is dat in de groep rond Paulus en Barnabas op twee plaatsen figuren voorkomen, die weliswaar waren ondertekend en al in zekere mate in verf uitgevoerd, maar uiteindelijk niet in het geschilderd oppervlak zichtbaar zijn. Het hoofd van de ene man zit rechts van de elleboog van de in het wit geklede figuur met de toorts. Daar zijn heel duidelijk de gelaatstrekken te zien en rond het hoofd een ondertekening die gelijk is aan de voorbereiding voor de bladerkransen die de twee mannen met de toorts in het midden van de voorstelling dragen. Van de andere man zijn onder de paarse doek van Paulus en boven het hoofd van de man met de schaal een arm met een object en het hoofd te zien. Gaandeweg het creatieve proces heeft Lastman dus besloten deze figuren achterwege te laten. Dit zou een bewuste compositorische ingreep kunnen betreffen, enerzijds om de figuur van Paulus meer ruimte te geven en anderzijds om de figuur in het wit zichtbaarder te maken, waardoor de hoofdpersonen nu aan beide zijden duidelijk worden ingekaderd door witte kleding. Ten opzichte van Lastmans eerdere voorstelling van hetzelfde onderwerp uit 1614 nemen de figuren een minder centrale plaats in. Deze versie van drie jaar later beantwoordt echter beter aan de Bijbeltekst, die spreekt over de mensenmassa waartussen Paulus en Barnabas – die verward worden met Zeus en Hermes – zich bevinden.⁷ Wellicht leverde die mensenmassa in de eerste fase toch een te ondoorzichtig beeld op en greep Lastman op deze wijze in om het onderwerp beter over te brengen. Hiermee zou de verandering van het bovenste deel van de kruk van de lamme kunnen samenhangen, evenals het toevoegen van de roof van Europa op het dek van de stier, een verwijzing naar Zeus met wie Barnabas wordt verwisseld.⁸

Een andere verklaring voor de ingrepen zou kunnen samenhangen met het voorbeeld dat in de literatuur wordt aangevoerd voor de cirkelvormige compositie rond Paulus en Barnabas. Over het algemeen gaat men ervan uit dat Lastman Caravaggio’s Madonna van de rozenkrans als model heeft genomen.⁹ Bij het vergelijken van beide composities sluit de weergave van Lastman zonder de twee eerder geplande figuren mogelijk iets beter aan bij het werk van Caravaggio. De Madonna zit bij Caravaggio bovendien op een vrij geïsoleerde hoogte, dit geldt voor Paulus en Barnabas door het weglaten van de figuur ter hoogte van Paulus eveneens. Welke redenen voor Lastman de doorslag gaven bij het aanpassen van zijn voorstelling is echter niet met zekerheid te zeggen.

Ten slotte dient nog gewezen te worden op de knielende figuur met bloemenkrans en gevouwen handen, die zich tussen de beide halfnaakte mannen rechts bevindt. Hiervoor kon geen ondertekening zichtbaar worden gemaakt, wat doet vermoeden dat deze figuur pas gedurende het schilderen is toegevoegd. Dit zien we evenzo bij een aantal andere hoofden, hetgeen duidelijk maakt dat dit werk tot stand kwam in een doorgaand creatief proces, waarbij in alle fasen naar de uiteindelijk optimale weergave van het verhaal werd gezocht.

IRR

Pieter Lastman
Paulus en Barnabas te Lystra, 1617 gedateerd
Amsterdam, Museum Rembrandthuis