RKD STUDIES

1617, Museum Rembrandthuis

De triomf van Mordechai toont een optocht met voorop de twee hoofdpersonages, Mordechai en Haman, terwijl figuren op kleiner formaat hen volgen of de stoet gadeslaan. IRR laat het vertrouwde beeld zien van een uitvoerige ondertekening,¹ vlot opgezet, met vooral in de voorgrondfiguren diverse keren geschetste lijnen. De architectuur is eveneens vlot ondertekend, grotendeels zonder hulpmiddelen als liniaal of perspectiefconstructie. In het paleis links en het gebouw rechts komen nog ondertekende details voor, zoals een kapiteel of langwerpige venstervorm. Het op het Pantheon geïnspireerde bouwwerk in de achtergrond is met slechts een paar lijnen getekend en naar de juiste plaatsing voor de ronding van de koepel werd nog gezocht. Op de plek van de zuilentrommel en vegetatie in de voorgrond rechts komen enkele zwierige lijnen voor. Er vallen slechts een paar arceringspartijtjes waar te nemen, zoals een kleine krabbel op het rechterbeen van Haman en enkele korte parallelle streepjes onder de knie van Mordechai. Schaduwbanen in de voorgrond werden, net als bijvoorbeeld op De offerstrijd tussen Orestes en Pylades (nr. 20), al in de ondertekening aangeduid. Kenmerkende aspecten zoals cirkelvormen voor de ogen komen weer enkele malen voor, onder andere bij Mordechai, de voorste soldaat met de bazuin links of bij het paard.

In het gezicht van de zittende vrouw rechts van Haman zien we een kruisvorm om de juiste uitlijning van de ogen en de neus voor te bereiden.² Misschien is links van deze figuur nog een tweede ovaal met kruisvorm getekend, maar omdat daar in de picturale lagen geen gezicht werd uitgevoerd, is dit niet goed te beoordelen.

Bij het uitwerken in verf komen veel wijzigingen en aanpassingen voor, maar deze blijven vooral beperkt tot de vormen en grijpen niet wezenlijk in de compositie in. Plooival, voeten en ogen zijn aangepast, maar vooral de figuur van Mordechai op zijn paard, ongetwijfeld gebaseerd op een prent van Lucas van Leyden,³ laat zien dat nog sterk werd gezocht naar de juiste weergave. Deze aanpassingen vallen echter niet te relateren aan het toegepaste voorbeeld. Regelmatig versluieren kunstenaars namelijk het door hen gebruikte model dat in de ondertekening dan dichter bij het gebruikte exempel blijft.⁴ Bij Lastman is dat hier evenwel niet het geval. Van de vele wijzigingen in man en paard is te wijzen op een strook stof die vanuit de tulband over Mordechai’s rug valt en waarvan de plooival anders was voorbereid in de ondertekening. Daarnaast valt op dat de mantel en de stof bij het been zijn veranderd; deze lopen nu over de ondertekende manen en staart van de schimmel heen. In krijt bevond de tuigage zich verder naar links. De manen en staart zijn in verf niet alleen voor een deel aan het oog onttrokken, ze waren bovendien ondertekend met grote, uitbundige krullen, terwijl ze in verf recht naar beneden lopen.⁵ Een verklaring voor deze aanpassingen kan zijn dat Lastman er bewust voor koos om de figuur van Mordechai meer volume te geven – ten koste van de staart en de manen van het paard – zodat hij compositorisch sterker naar voren komt.

In de figuur van Haman en de figuren op het tweede plan werd de ondertekening evenmin letterlijk gevolgd. Zo zocht de kunstenaar in de groepjes links en rechts nog naar de juiste plaatsing van speren en bazuinen, en bevond zich de linkerhand van de voorste figuur van de personen achter Haman in de ondertekening hoger.

De fontein en architectonische elementen veranderden van vorm, maar de uitwerking van het Pantheon in de achtergrond vraagt extra aandacht. Ten eerste blijkt uit de aanpassing van de verkorting van de zijgevel ten opzichte van de ondertekening dat de kunstenaar moeite met de perspectief had. Voorts is de koepel, die tweemaal werd ondertekend, in verf afgevlakt en naar links verschoven. Informatief is de toevoeging van de niet ondertekende campanile die in die tijd op het Pantheon stond. Deze is door eerdere kunstenaars afgebeeld,⁶ maar het feit dat zich aan weerszijden ervan schuine muurvlakken bevinden, wijst op het gebruik van de prent van het Pantheon door Aloisio Giovannoli, zoals Thomas Döring opmerkte.⁷ Wel is de weergave iets minder frontaal dan op de prent. De uitwerking van het gebouw vond vooral plaats tijdens het schilderen, waarbij de toevoeging van beelden in het fronton op het conto van Lastman komt, want deze ontbreken op de prent.

IRR

Pieter Lastman
De triomf van Mordechai (Ester 6:11), 1617 gedateerd
Amsterdam, Museum Rembrandthuis, inv./cat.nr. NK 2313