Nr. 18 Hagar en de engel
1614, Los Angeles, LACMA, Los Angeles County Museum of Art1
IRR
Pieter Lastman
Hagar en de engel (Genesis 21:14-21), 1614 gedateerd
Los Angeles (Californië), Los Angeles County Museum of Art, inv./cat.nr. M.85.117
IRR toont in Hagar en de engel een ondertekening in krijt en met schetsmatige lijnen, soms herhaaldelijk getrokken, werden de belangrijkste onderdelen in de compositie aangeduid.2 Het betreft de drie hoofdpersonages, de bodem bij Ismaël en de grote rots in de voorgrond, wolken rond de engel, de veldfles rechtsonder en vluchtige aanduidingen voor de vegetatie rechts die amper verband houden met de geschilderde vormen. De figuren zijn redelijk gedetailleerd ondertekend en met name de plooival, gezichtstrekken, haren en dergelijke werden voorbereid. Voor een correcte anatomische weergave loopt in de ondertekening de vorm van het linkerbovenbeen van de engel onder de kleding door, het rechterbeen toont de typerende wat ‘knobbelige’ manier van tekenen. Arcering is niet waargenomen.
De dode boom links is niet ondertekend, Elma O’Donoghue merkt hierover op dat uit de röntgenopname blijkt dat deze wel is uitgespaard, wat veronderstelt dat er een ander soort voorbereiding werd toegepast.3 Dit motief kan een inhoudelijke betekenis hebben en de desolate situatie waarin Hagar en Ismaël zich bevinden – en daarmee de boodschap van het schilderij – versterken.
Tijdens het uitwerken van de ondertekening in verf vonden op ruime schaal correcties van de vormen plaats, maar geen grote compositorische ingrepen. Zo werd de partij met de linkervoet van Hagar en de stof eromheen aangepast. Links van haar knie zaten (punt)vormen die niet zijn uitgevoerd en plooival bij haar taille, mouw en omslagdoek zijn ook niet geheel volgens de ondertekening geschilderd. De onderkant van Hagars oor zit in verf hoger, hetgeen beter aansluit bij de verkorting van het gezicht waarmee zij op de engel is gericht. Bij de engel is de plooival flink aangepast en een grote stofknoop ter hoogte van het kruis is niet uitgevoerd. De wijzende vinger van de engel, die de aandacht lijkt te vestigen op de kleine Ismaël, is in verf gecorrigeerd; de ondertekende wijsvinger was langer en gestrekter waardoor hij over het dorstige jongetje heen wees.4 Het gevolg is wel dat de vinger in verf nu wat onhandig gekromd is. De haardos van de engel is versoberd ten opzichte van de ondertekening en enkele krullen op het hoofd zijn in het verfoppervlak achterwege gebleven. De vleugels van de engel werden ten opzichte van de ondertekening aan de onderzijde aanzienlijk versmald, mogelijk was de linkervleugel ook al in een eerste verfstadium aangelegd. De sterkere verkorting maakt de engel wellicht iets dynamischer. De lege veldfles rechtsonder toont in de ondertekening nog allerlei lijnen rond de opening, en waarschijnlijk waren de bandjes rond de hals uitbundiger en iets anders van vorm.
IRR-detail
IRR-detail
IRR-detail
IRR-detail
Notes
1 Een 1618 gedateerde herhaling van deze voorstelling werd in 2001 geveild: https://rkd.nl/images/48845. Een andere versie met een staand formaat, gedateerd 1625 (?) zal hieronder aan bod komen, zie nr. 38.
2 Voor de bespreking van dit schilderij is dankbaar gebruik gemaakt van het zeer volledige Infrared Reflectograhpy Report van Elma O’Donoghue (O’Donoghue 2011), samenvatting daarvan in technical report in Lehmbeck/Marandel/Walsh 2019, Lastman: cat.nr. 10, p. 46-47, technical report p. 111-112.
3 O’Donoghue 2011.
4 Misschien wijst de engel naar de waterbron die het leven van het tweetal redt, met dank aan Shlomit Steinberg voor deze suggestie (zie ook nr. 38). Op een vroege tekening van Lastman met het thema is links een beentje van Ismaël te zien, terwijl de engel naar rechts wijst, zie Seifert 2011, afb. 2, p. 24.