Nr. 17 Het offer van Abraham
ca. 1612, Amsterdam, Museum Rembrandthuis
Het offer van Abraham draagt een monogram, maar geen datering. De kunsthistorische datering is ca. 1612,1 maar op basis van dendrochronologie is een iets later ontstaan niet ondenkbaar. Met IRR is geen ondertekening zichtbaar te maken.2 Gezien de losse toets wordt het paneel in verband gebracht met De evangelist Johannes op Patmos (nr. 16),3 waar evenmin ondertekening zichtbaar was te maken.
Abraham en de engel worden wel verondersteld te zijn ontleend aan Caravaggio,4 maar voor de engel heeft die op Elsheimers De steniging van de Heilige Stefanus model gestaan.5
Mogelijk heeft deze kleine brunaille met het offer van Abraham net als het werk uit Stuttgart (zie nr. 2) als ontwerp gediend voor een prent door Claes Lastman.6 Maar in tegenstelling tot deze vroegere en iets kleinere grisaille, kon op dit paneel geen duidelijke ondertekening zichtbaar worden gemaakt. Op enkele plaatsen zijn lijnen te zien die niet tot het oppervlak lijken te behoren, zoals bij de halsuitsnijding van Abraham of bij diens rechterarm. Dit is echter te summier om als daadwerkelijke ondertekening te interpreteren. Wel zijn in het oppervlak en met IRR op veel plaatsen contouren rond de vormen zichtbaar. Sterk aangezet zijn ze onder andere bij de rechtertaille van Isaak of bij het rechterbeen, de linkerarm en de voorkant van de bovenste vleugel van de grootste engel.
Met IRR zijn enkele wijzigingen – of beter correcties van de vormen – te observeren, zoals het vuur in de pot rechts dat in eerste instantie wat rechter omhoog vlamde. Het profiel van Abraham onderging een kleine aanpassing, waarschijnlijk was de rechterkant aanvankelijk meer en trois quart weergegeven, en zijn linkerschouder werd enigszins verhoogd. In de eerdere versie lijkt de figuur van Abraham daarmee net wat dichter bij het (gespiegelde) voorbeeld van Caravaggio te staan. Verder is Abrahams rechteronderarm met het zwaard aan de linkerkant ietwat versmald, evenals de taille aan de zijde van die arm. Bij Isaak is de kop van de rechterschouder licht vergroot. Hierdoor is Abraham iets gedraaid richting de engel, terwijl Isaak meer naar de beschouwer toe is gekanteld. Hoewel het kleine ingrepen betreft, kunnen ze met enige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd als een versterking van de uitbeelding van het thema: Abraham is sterker gericht op de engel die hem weerhoudt van het offeren van zijn zoon, terwijl Isaak de kijker directer betrekt bij de scène. Door de onderarm en de taille te versmallen wordt bovendien het accent op het zwaard van Abraham versterkt.
Vergelijkbaar met De opstanding in Boedapest (nr. 8) zijn links en rechts in de voorstelling schaduwbanen zichtbaar om de hoofdfiguren in het licht te zetten. Hier werden ze echter niet in de ondertekening aangeven en zijn de banen minder scherp afgebakend. In dit geval valt de schaduw bovendien achter de figuren, net als op Caravaggio’s voorstelling in de San Luigi dei Francesi, en loopt die er niet overheen.7
IRR
Pieter Lastman
Het offer van Abraham: Een engel weerhoudt Abraham om Isaak te offeren (Genesis 22:10-12), ca. 1612
Amsterdam, Museum Rembrandthuis
Notes
1 Seifert 2011, p. 159: um 1610.
2 Het offer van Abraham heeft een lichte ondergrond en dat zou de infrarode straling niet mogen hinderen bij het zichtbaar maken van een ondertekening. Het is denkbaar dat voor deze kleine voorstelling een minimale opzet voldoende was.
3 Bikker/Bruijnen/Wuestman 2007, p. 241-242.
4 Bikker/Bruijnen/Wuestman 2007, p. 242.
5 Seifert 2008, p. 209; Seifert 2011, p. 159. Het blote been van de engel dat wat onhandig uit de kleding steekt, lijkt een vinding van Lastman zelf, alhoewel het niet ondenkbaar is dat Lastman inspiratie vond in de engel op De zeven werken van barmhartigheid door Caravaggio, zie Golahny 2008, p. 161, die hij in Napels zou kunnen hebben gezien tijdens een bezoek aan die stad vanuit Rome, Golahny 2008, p. 157.
6 Seifert 2008, p. 209; Seifert 2011, p. 159.
7 Vergelijk tevens de voorstelling van David in de tempel in Braunschweig (nr. 27).