Nr. 14 De slag tussen Constantijn en Maxentius
1613, Bremen, Kunsthalle Bremen
Pieter Lastman
De slag tussen Constantijn en Maxentius, 1613 gedateerd
Bremen, Kunsthalle Bremen, inv./cat.nr. 251-1903/4
IRR-detail
IRR-detail
Van De slag tussen Constantijn en Maxentius wordt aangenomen dat de grootte van het werk doek als drager heeft bepaald.1 Door die afmetingen was het onmogelijk om IRR van het volledige schilderij te realiseren, maar aan hand van de vier opgenomen blokken kunnen een aantal belangrijke observaties met betrekking tot de werkwijze worden gedaan. Er valt geen ondertekening in krijt waar te nemen.2 Omdat de voorstelling op doek werd geschilderd is het niet onlogisch te veronderstellen dat dit verklaart waarom de benadering afwijkt van de werken op paneel.3 Een doek zal ondanks het opspannen meer veren dan een statisch paneel en dit maakt tekenen met een hard medium als krijt wellicht minder praktisch.4 In het schilderij te Bremen zijn op enkele plaatsen penseelstreken aangetroffen die niet overeenkomen met het geschilderd oppervlak en tot een eerdere, voorbereidende fase lijken te behoren. Dit zou heel goed een eerste schets in een waterig of verfachtig medium kunnen betreffen. Dergelijke toetsen zien we bijvoorbeeld in het hoofd van het paard in de voorgrond links, iets boven de neusgaten, of in de beide laarzen van de rugfiguur links vooraan.5 Op het werk vallen daarnaast wijzigingen ten opzichte van deze eerste opzet op, zoals in de punt van het zwaard van de rugfiguur waar mogelijk een pijl is te zien die uiteindelijk werd verworpen. In het borstpantser van de overleden soldaat in de voorgrond zit een ronde vorm, en ook komen wijzigingen voor in diens helm en bij de rechterheup. Boven de linkerhand van de dode bevindt zich nog een ronde vorm. Bij de ruiter in de voorgrond is de duim van de linkerhand veranderd, evenals het linkeroor van het paard dat hij berijdt. Hoewel het geen grote ingrepen in de compositie betreft, maken deze aanpassingen duidelijk dat het een creatief proces betrof.
IRR-detail
IRR-detail
Notes
1 Zie hierboven.
2 Reeds geobserveerd door Julia Tholen, Kunsthalle Bremen, die de opnames vervaardigde, bericht d.d. 25-04-2022.
3 Een kunstenaar als Joachim Beuckelaer verandert zijn werkwijze eveneens bij het werken op doek, en zet verfcontouren in gecombineerd met een ondertekening in krijt. Dit past Beuckelaer tevens toe op paneel, zie Wolters 2011, p. 49, noot 142. Ook Alexander Keirincx, die bekend staat om zijn minutieuze ondertekening en met plezier elk blaadje en zelfs de reflectie daarvan in het water voorbereidde in krijt, lijkt op doek anders te werken. De wijze waarop boomstam en takken op een doek in Museum Boijmans Van Beuningen werden opgezet is identiek, maar de bladeren zijn veel minder uitvoerig ondertekend dan op paneel. (https://rkd.nl/technical/3206 en Sluijter-Seijffert/Wolters 2009). Het op doek geschilderde Judith met het hoofd van Holofernes (https://rkd.nl/technical/5018876) van Lastmans leermeester Gerrit Pietersz. toont weliswaar de voor hem typerende ondertekening, maar slechts in zeer geringe mate en vooral waarneembaar in de hoofden. Daar wijkt de werkwijze dus mogelijk ook iets af van die op paneel, zie ook de bespreking van de ondertekening bij Gerrit Pietersz. hierboven.
4 Zie ook Wolters 2011, p. p. 149, noot 142. Nader onderzoek naar verschillen tussen het werken op doek en paneel zou interessante resultaten kunnen opleveren.
5 Hoewel dit geenszins verantwoorde conclusies toe kan laten, ontstaat op basis van de hi-res foto op de website van de Kremer Collection (https://www.thekremercollection.com/pieter-lastman/) de indruk dat op dit doek her en der vergelijkbare toetsen van een eerste opzet zouden kunnen voorkomen. IRR-onderzoek van het werk kan zeker van belang zijn.